Ինչու են խոշտանգումները Հայաստանում դարձել հաճախակի․ նախկին ՄԻՊ-ի տեսակետը

Ապրիլի 15-ին հանրային տրանսպորտում ՔՊ-ական պատգամավոր Հակոբ Ասլանյանի և քաղաքացի Սամվել Վարդանյանի միջև միջադեպ էր տեղի ունեցել․ Վարդանյանը իշխանական պատգամավորին անվանել էր «հակահայ վիժվածք», ինչից հետո, ըստ հրապարակված տեսանյութի, Հակոբ Ասլանյանը հարվածում է երիտասարդին, թեև վերջինս հերքում է, որ խփել է՝ պնդելով, թե իբրև հրում էր պարզապես։

Միջադեպից հետո Վարդանյանը ձերբակալվել է։ Արդեն նախօրեին Սամվել Վարդանյանի պաշտպաններ Ռուբեն Մելիքյանն ու Վարազդատ Հարությունյանը հայտնել էին, որ վերջինս ՔԿ-ից ՁՊՎ տանելու ճանապարհին դաժանաբար խոշտանգվել է, ընդ որում նսեմացվել է վերջինիս արժանապատվությունը։

Թեմայի վերաբերյալ Oragir.News-ը զրուցել է Հայաստանի Հանրապետության մարդու իրավունքների առաջին պաշտպան Լարիսա Ալավերդյանի հետ․

-Տիկի՛ն Ալավերդյան, ինչպե՞ս կմեկնաբանեք Սամվել Վարդանյանի հետ տեղի ունեցած միջադեպը։ Ձեր համոզմամբ՝ նման միջադեպերն առհասարակ ինչի՞ մասին են վկայում։

-Հունիսի 26-ը խոշտանգումների դեմ պայքարի միջազգային օրն է, և մենք տարիներ տարիներ շարունակ՝ սկսած 1991-92 թվականներից, անընդհատ աշխատել ենք, որպեսզի Հայաստանում, որը պետական մակարդակով առաջինն է ընդունել քրիստոնեությունը, խոշտանգման դեպքերը ոչ թե կրճատվեն, այլ առհասարակ վերանան։ Ընդ որում, հիշեցնեմ, որ խոշտանգման արգելքի մասին կոնվենցիան խոսում է խոշտանգումների, դաժան, անմարդկային և արժանապատվությունը նսեմացնող վերաբերմունքի արգելքի մասին։ Հիմա ես պետք է ցավով նշեմ, որ վերջին տարիներին բոլոր այս աստիճանները կրկին դարձել են վարչական պրակտիկայի նման մի բան։

Ցավում եմ, որ ոստիկանությունը, որը ես գիտեմ, ունակ է անել շատ լավ գործեր, պաշտպանել ներքին կարգը և այլն, ավելի շատ հայտնի է որպես արժանապատվությունը նսեմացնող։ Այստեղ հիշեցնեմ Եռաբլուրում որդեկորույս կանանց նկատմամբ ցուցաբերված վերաբերմունքը, դաժան, ընդ որում ոչ համաչափ ուժի կիրառմամբ, վերաբերմունքը Նարեկ Սամսոնյանի նկատմամբ ու հստակեցնեմ, որ այն ինչ-որ տեղի է ունենում, ինչպես նաև Սամվել Վարդանյանի հետ կատարված միջադեպը Հայաստանի Հանրապետության համար խայտառակ վիճակ է ստեղծում։

Բացի այդ, հիշեցնեմ, որ վերջերս Freedom House-ը նշել է Հայաստանում ժողովրդավարության նորմերի բազմաթիվ խախտումների մասին։

Չգիտեմ, գուցե ոստիկանների ինչ-որ խումբ կա, որին հատուկ վարժեցնում են․ Եռաբլուրում տեղի ունեցած դեպքի ժամանակ մի վարկած եմ արտահայտել, որ հավանաբար իրենք թմրանյութեր են օգտագործում ու կորցնում են իրենց մարդկային կերպարանքը։ Դրա համար ես պարզապես դատապարտում եմ նման դրսևորումները և գտնում եմ, որ Ոստիկանությունն ու Ներքին գործերի նախարարությունը այնպիսի միջոցներ չեն ձեռնարկում, որոնք կտրուկ կրճատեն ու կվերացնեն նման դեպքերը․ ինչո՞ւ, որովհետև ես չգիտեմ ոչ մի դեպք, երբ նման դեպքերից հետո որևէ ոստիկան պատժվի, կամ պատասխանատվության ենթարկվի։

Այսինքն՝ եթե մենք վերցնում ենք Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիան, ինչպես նաև ՄԱԿ-ի Խոշտանգումների կամ այլ դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի արգելքի մասին կոնվենցիան, փաստացի դուրս ենք գալիս «առաջնագիծ»՝ զբաղեցնելով առաջին բացասական տեղերը։

-Հայաստանում առհասարակ նման վարվելակերպ եղե՞լ է, թե՞ սա բոլորովին նոր վարվելակերպ է, որը որդեգրվել է գործող իշխանությունների կողմից։

-Ինչպես արդեն նշեցի, դրանք եղել են, ընդ որում տարբեր չափերի ու տարբեր ժամանակներում։ Մասնավորապես անմիջապես ազգային ազատագրական պատերազմից հետո, որն անվանում են Արցախյան առաջին պատերազմ, մենք ունեցել ենք բազմաթիվ դեպքեր, երբ մասնավորապես բանակում ու քրեակատարողական հիմնարկներում նման միջադեպեր են եղել։ Բացի այդ, բանակում ունեցել ենք մահվան դեպքեր։

Սակայն հետագայում հասարակությունը, և ոչ միայն մեր կազմակերպությունը, բավականին աշխատանք է կատարել ու կարծես թե հասել ենք նրան, որ նման դեպքերը կրճատվել են։ Այդ տարիների ընթացքում Հայաստանը դարձել էր օրինակելի երկիր՝ այն առումով, որ քաղաքացիական հասարակության կողմից վերահսկվում էին ուժային կառույցները և հատուկ վայրերը, որտեղ մասնակի, կամ ամբողջական ազատազրկման մեջ գտնվող մարդիկ են պահվում։

Այստեղ նախարարություններին ու ոստիկանապետին առընթեր հանձնաժողովներ են ստեղծվել, ինչպես նաև օրենքով մոնիթորինգային խումբ է ստեղծվել՝ քրեկատարողական հիմնարկների համար, իսկ հեշտ չէր հասնել նրան, որ ամենը կայանային։ Հիմա բոլորի գործունեությունը սառեցվել է, ինչպես խայտառակ ձևով սառեցվել է Հանրային խորհրդի աշխատանքը, որը սահմանադրական մարմին է։

Այսինքն՝ մենք այսօր նորանկախ Հայաստանի համար, մասնավորապես 1990-ականների կեսերից հետո, ունենք աննախադեպ իրավիճակ։

Կրկնեմ՝ հասարակությունը դրա վրա աշխատել է շատ մանրակրկիտ, և շատ անգամ իշխանությունների շրջանում որոշ բարեխիղճ աշխատողների ու պաշտոնյաների շնորհիվ հասել ենք նրան, որ այսպիսի ինստիտուցիոնալ կառույցներ ենք ունեցել։ Այսօր հնարավոր չէ խոսել մի կառույցի մասին, որի նկատմամբ քաղաքացիական հասարակության կողմից վերահսկողություն է իրականցվում, և մենք դրա մասին ինչ-որ բան գիտենք։

Այժմ մենք մի խայտառակ վիճակում ենք, և խոսել ժողովրդավարության մասին, երբ ամբողջովին կասեցվել է քաղաքացիական հասարակության կողմից վերահսկվող ինստիտուտների գործունեությունը, դա պարզապես, կներեք այս բառի համար, աներեսություն է։

-Ներկայումս ի՞նչ քայլեր պետք է ձեռնարկվեն, որպեսզի հետագայում նման միջադեպերը կանխվեն։

-Նախևառաջ բոլոր հասարակական կազմակերպություններին, որոնք անդամակցել են իմ հիշատակած հանձնաժողովներին, կոչ եմ անում հավաքվել և պատկան մարմիններից պահանջել, որ նրանք վերականգնեն այդ ինստիտուտները։ Ես կարծում են, որ նման ինստիտուտներ, թեկուզ ձևական, գոյություն ունեն բոլոր պետություններում, իսկ մենք միակն ենք, որ ունեցել ենք, իսկ հետագայում կասեցվել է նրանց աշխատանքը։ Քաղաքացիական հասարակությունն այստեղ անելիք ունի․ մասնավորապես այն ՀԿ-ները, որոնք ջերմորեն և եռանդով պաշտպանում էին ու այսօր էլ պաշտպանում են գործող վարչակազմին, կամ, ինչպես ասում են, իշխանությանը։

Ես երբեք չեմ քննադատել գրանտներ ստացող կազմակերպություններին, սակայն այժմ նրանց կարող եմ կշտամբել, որ եթե գրանտներ եք ստանում, ապա ինչո՞ւ չեք աշխատում, ինչո՞ւ չկան այդ ինստիտուտները, սա է խնդիրը։ Կարծում եմ, որ դա ամբողջովին քաղաքացիական հասարակության անելիքն է։

Անշուշտ մենք ունենք գործող փաստաբաններ ու մի քանի հասարակական կազմակերպություններ, որոնք շարունակում են աշխատել։ Տեղյակ եմ, որ «Լրագրողներ հանուն մարդու իրավունքների» կազմակերպությունը շարունակում է աշխատել, բայց, իմ կարծիքով, իրենք պատշաճ ձևով ակտիվ չեն, պահանջատեր չեն ու այսօր իրենց ժամանակակից պետության հավասար կողմ չեն կազմում։ Ժամանակակից պետությունը ընկալվում է որպես իշխանություն, բիզնես սեկտոր և քաղաքացիական հասարակություն՝ որպես հասարակական սեկտոր։ Ես գտնում եմ, որ հասարակական սեկտորն ուղղակի նահանջել է, հանձնել է իր բոլոր նվաճումներն ու ձեռքբերումները։

Բացի այդ, իշխանության ու ցանկացած պատկան մարմնի մասին օրենքի մեջ սահմավում է, որ նրանց թիվ մեկ պարտականությունը մարդու իրավունքների պաշտպանությունն է ու հարգանքը։ Դա իրեն պարտականությունն է, ո՞ւր է նայում կառավարությունը, ի՞նչն են իրենք ստուգում։ Կառավարությունն այստեղ թերանում է ու իր անգործությամբ ոտնահարում է մարդու իրավունքները՝ թույլ տալով, որ դաժան վերաբերմունքն ու կտտանքներն ու պատիժը դառնան պրակտիկա։

Այս ամենը պետք է վերահսկվի ինչպես պետական, այնպես է հասարակական մակարդակով։ Որևէ երկրում եթե գործադիր իշխանության նկատմամբ վերահսկողություն չի իրականացվում, ապա տեղի է ունենում այսպիսի անսահման և ամոթալի ոտնահարումներ՝ ցանկացած բնագավառում։

Դավիթ Գույումջյան