Հաճախ դու մեղանչեցիր քո դեմ, քո սրտի, հոգու, խղճի դեմ, բայց հավատա՝ քո ժողովուրդը քեզ կների, որովհետև դու մարդ ես եղել․․․

«Քո կյանքի ճանապարհը ուղիղ չեղավ, ինչպես լարախաղացի ճանապարհը, ոչ էլ միշտ փշոտ ու տատասկոտ, ինչպես մարգարեների ճանապարհը: Հաճախ դու մեղանչեցիր քո դեմ, քո սրտի, հոգու, խղճի դեմ, բայց հավատա, ով դու, որ նայում ես հայելու միջով տխուր աչքերով, քո ժողովուրդը քեզ կների, որովհետև դու մարդ ես եղել, և այն ամենը, ինչ մարդկային է, խորթ չի եղել քեզ համար… Մեծ ու փոքր ընկերներ ունեցար դու, մեծ ու փոքր սերեր, մեծ ու մանր կրքեր, կորցրեցիր ու գտար, հաճախ, երբ կորցրեցիր՝ ուրախացար, երբ գտար՝ տխրեցիր, բայց դու անկեղծ եղար, քո մոլորությունների մեջ անգամ՝ անկեղծ… Ով դու, որ հայելու միջից նայում ես ինձ թափված գանգուրներով, ալեհեր մազերով պսակված ճակատով ու այնուամենայնիվ ժպիտով: Ես գիտեմ քո անտանելի բնավորությունը»,- կյանքի մեջին ինքն իր հետ բացեիբաց զրույց է արել Գուրգեն Մահարին:

Այսօր Սիբիրի տայգաներում տանջված, բայց կյանքին ժպիտով նայող հումանիստի, գրող Գուրգեն Մահարու հիշատակի օրն է։

Իսկապես, հարթ չէր Մահարու կյանքի ճանապարհը։ Սկզբում դեռ մանուկ Գուրգենը բռնեց գաղթի ճամփան, տեսավ քրոջ խելագարվելը, տատի ինքնասպանությունը, հետո կորցրեց մորն ու եղբայրներին, հետո հայտնվեց Էջմիածնի պատերի տակ, որտեղ հազարավոր որբուկների հետ կիսեց սովն ու տառապանքը։

Ինչքա՜ն տաքուկ էին վաղ մանկության հուշերը, երբ հայրենի Վանում արևը կանգնում էր հենց զենիթում, իսկ մանակական հուշերի շղթայում մի ոսկե օղ դարձած Օղիկ տատը նայում էր երկնքին ու բացականչում․ «Կեսօրվա դիվան կայնե»։ Եվ ահա ինչքա՜ն ողբերգական է ներկան։

Հետո Դիլիջան, Երևան, Ալեքսանդրապոլ, Թիֆլիս․․․ Թափառեց կյանքի ճամփաներով, կոփվեց, իմաստնացավ, գտավ ընկերներ, կորցրեց շատերին։ 30-ականները մարդկայնության մի իսկական փորձություն դարձան, որի միջով ոչ բոլորը կարողացան մարդկային բարձր ու ազնիվ կերպարը պահած անցնել։ Մահարին էլ սայթաքեց, երբեմն վրիպեց, բայց համոզված էր՝ իր ժողովուրդն իրեն կների, որովետև մարդկային է նաև սխալվելը։

Իր գրչակից ընկերներից շատերն այլևս չկային, իսկ Մահարին իր նման շատերի հետ աքսորի ճամփան բռնեց․․․ Մահարու կյանիք վերջին օրերի մասին ջերմ հուշ է թողել իր հայրենի բնաշխարհը սահմանից այն կողմ թողած մեկ այլ բանաստեղծ՝ Վահագն Դավթյանը։



«Սիրելի Գուրգեն խան, այսօր գրասեղանիս դարակներն էի քրքրում, ու հանկարծ ձեռքս ընկավ քո նվիրած ընդհանուր տետրը: Մահվանիցդ մի երկու ամիս առաջ էր՝ ստորագրեցիր առաջին էջին, նվիրեցիր ու ասացիր:

-Տա՛ր, մեջը ստիխներ կգրես:

Գիտեի՝ այդ «ստիխը» Չարենցից էիր ժառանգել: Մենք էլ ենք շատ բան ժառանգել Չարենցից, այդ թվում նաև վերոհիշյալ «Գուրգեն խան»-ը: Նա էր քեզ այդպես կոչել, ու մենք էլ այդպես էինք կոչում քեզ: Տեսա, որ պատվիրանդ չեմ կատարել, մեջը «ստիխներ» չեմ գրել: Այդ տետրի մաքուր, անտող էջերը այսօր ձգում են ինձ ու ստիպում նստել ու հուշեր գրել քո մասին:

Հուշեր քո՛ մասին: Քո, որ հուշագրության ամենամեծ վարպետն էիր...

․․․․Մահարին երբեք չէր տրտնջում, չէր դժգոհում իր բախտից: Հետագայում ես նրան տեսա ավելի ծանր պահերի, ծանր հիվանդություններով անկողնին գամված, մահամերձ, բայց դարձյալ՝ ոչ մի տրտունջ, որ մի դժգոհություն:

Հաճախ էինք գնում «Կոլկխոզ շուկա» շրջելու: Գույնե՞րն էին նրան գրավում, թե՞ տարիների քաղցից «աչքը ծակել էր»: Անցնում էր միջով, դիտում էր լավաշի դեզերը, մրգերը, բանջարեղենի բուրգերը ու ինքն իրեն ժպտում:

1948-ի աշնանը մեկնեցի հանգստանալու: Մեկնելուս օրը կայարան եկավ: Թևի տակ փաթեթ կար, որ մեկնեց ինձ:

- Ջեմպր է, կհագնես՝ չմրսես:



Սոչիից նամակ գրեցի ու պատասխան չստացա: Վերադառնալու հաջորդ օրը փողոցում հանդիպեցի Էմինին:

- Իմացա՞ր...

Մահարուն նորից...

Ես ամեն ինչ հասկացա:

Մի երկու տարի անց լուր տարածվեց, թե Մահարին հեռուներում մահացել է: Բայց շատ շուտով այդ լուրը հերքվեց: Որոշ ժամանակ նորից նույն լուրը տարածվեց: Այդ անգամ չհերքվեց:

1954: Ամառ: Կինո «Մոսկվա»-ի մոտով իջնում եմ վար, և ահա դեմ առ դեմ ինքը՝ «մահացած» Մահարին: Գրկախառնվում ենք:

Ողջ էր, այո, Մահարին: Բայց առո՞ղջ...

Վերադարձել էր՝ հետը բերելով հիվանդությունների մի ամբողջ համակարգություն և մի հիվանդոտ երեխա: Այնտեղ ամուսնացել էր մի երիտասարդ լիտվուհու՝ Անտոնինայի հետ: Ու երեխա էին ունեցել՝ Նազիկը:



Քարի տակից դուրս ելած ծիլ էր ասես՝ գունատ, թափանցիկ: Թափանցիկ դեմքին աչքերը կապույտ կաթիլներ էին: Նայում էի բարուրի մեջ հալվող երեխային ու զգում, որ չի ապրի:

Չապրեց: Պառկած էր փոքրիկ դագաղում: Աչքերը բաց էին մնացել: Զույգ կապույտ կաթիլները փոխվել էին կապույտ ապակու... Մահարին կուչ էր եկել: Չէր լալիս, հազիվ լսելի տնքում էր: Ու մինչև հիմա հայացքիս դեմ են երեխայի բաց մնացած աչքերը՝ մի զույգ կապույտ ապակե հուլունք...

Սիրում էր նամակ գրել: Քիչ է ասել՝ սիրում էր, կիրք ուներ ուղղակի: Գրում էր բոլոր ծանոթ-բարեկամներին: Գրում էր նաև... անծանոթներին: Գրում էր ու ծանոթանում: Գրում էր ու նամակագրական կապ ստեղծում: Այդպես կապ ստեղծեց սփյուռքի շատ գրողների հետ: Կապն առանձնապես սերտ էր Շահան Շահնուրի հետ: Գրում էր ու պատասխան ստանում:

Նամակներին աշխույժ էին, սրամիտ, համով-հոտով: Դատելով միայն ինձ՝ անբարեխիղճ պատասխանողիս հղած նամակների քանակից՝ եզրակացնել պիտի, որ կյանքի վերջին 15 տարիների ընթացքում Մահարին հազարների հասնող նամակներ էր գրել, հղել աշխարհի տարբեր ծայրերը: Ու եթե դրանք հավաքվեն, ի մի բերվեն, գրական հետաքրքիր փաստաթղթի արժեք կստանան:

Իր հասակակիցների մեջ համարյա ընկերներ չուներ: Սիրում էր երիտասարդների հետ շփվել, նրանց հետ բարեկամություն անել: Երբ հրապարակ իջավ Հրանտ Մաթևոսյանը, անմիջապես մտերմացավ հետը: Ջերմորեն ընդունեց Ռազմիկ Դավոյանի մուտքը: Երիտասարդների հետ էր շփվում ու մնում երիտասարդ:

«Այրվող այգեստաններ» վեպի վրա էր աշխատում, բայց առողջությունը շատ էր վատացել, ու վախենում էր, որ վեպը կիսատ կմնա: Հանգստացնում էի, բացատրում, որ երբ լարված աշխատում է, մարմինը «մոբիլիզացված» վիճակում է և կարող է դիմադրել հիվանդությանը:

-Այնպես, որ,-ավելացնում էի,-մինչև «Այգեստաններ»-ը չվերջացնես, չես մեռնի...

Ավարտեց «Այգեստանները», բայց, ավաղ, տպագրությունն ուրախություն չբերեց նրան:



Մահարու դեմ սկսվեց մի խաչակրաց արշավանք: Բաց թողնվեց վարկաբեկության մի պղտոր հեղեղ, որի ալիքներում հիվանդ, իր վերջին ամիսներն ապրող գրողը շնչահատ էր լինում:

․․․Մի անգամ այնքան վատ էր զգում, որ թվում էր՝ ահա պիտի հանգի: Բժիշկներ կանչեցինք: Եկան երկու պրոֆեսոր: Աչքերը հազիվ բացելով՝ նայեց ու հազիվ շնչելով՝ հարցրեց.

- Բա ձեր հիվանդանոցում մի բժշկուհի չկա՞ր...

․․․․Վիճակը ծանր էր, բայց դարձյալ մեկնեց Պալանգա: Շուտով նամակ ստացա, բայց հակառակ բոլոր ջանքերիս՝ չկարողացա վերծանել: Ձեռագիրը պարզ էր, հասկանալի: Տողերն էին անկապ: Մի՞թե զառանցանքի մեջ է գրել: Բայց մեծ դժվարությամբ գաղտնիքը պարզեցի. նամակը պետք է կարդալ ներքևից վերև...

Մահարիական կատակ... «Առողջությունս,- գրել էր,-այս նամակի օրին է՝ գլխիվայր»...

Հաջորդ օրը նստեցի պատասխանելու: Բայց նամակը չավարտեցի, հոգնած էի, գնացի քնելու: Երբ արթնացա, կնոջս ասացի.

-Գնամ, նամակս շարունակեմ:

-Դրա կարիքն այլևս չկա: Զանգահարեցին... Մահարին մահացել է...

Գլուխս առա ափերիս մեջ, ու հեկեկոցը սկսկեց խեղդել կոկորդս: Նորից ձեռքս առա վերջին նամակը: Երեք օր առաջ էր գրված: Ու հիշեցի «Երիտասարդության սեմին» եռերգության վերջին տողերը. «Դու ժպտալով էլ կմեռնես, ես գիտեմ քո անտանելի բնավորությունը»...

Մահարին...

Նա, որ ծանր, շատ ծանր կյանք ապրեց, բայց երբեք չդժգոհեց կյանքից, նա, որ մինչև վերջ կատակեց ցավի, տառապանքի, մահվան հետ ու ժպտալով էլ մեռավ՝ մեզ թողնելով իր կարոտի աշխարհը՝ ողողված ոսկով ու կապույտով, կարմիրով ու կանաչով»:



Օվսաննա Իսրայելյան