Նա տեսել է երևի արևային մի քաղաք․ այսօր Ալեքսանդր Թամանյանի հիշատակի օրն է

«Երևանի անունը հավերժ կապված է Թամանյանի անվան հետ: Երևանը կրում է իր հանճարի կնիքը, նրա լայնաթև շնչառությունն ամենուր է: Նրա հանճարի շնորհիվ մեր մայրաքաղաքը բարձրացել է ... Եվ երախտապարտ Երևանը սերնդեսերունդ հարգանքով կխոնարհի գլուխը մեծ Վարպետի ու հայրենասերի հիշատակի առաջ»,- գրել է Ավետիք Իսահակյանը Ալեքսանդր Թամանյանի մասին:

Այսօր ճարտարապետության ակադեմիկոս, հայ նոր ճարտարապետության հիմնադիր Ալեքսանդր Թամանյանի հիշատակի օրն է։



Անիի պեղումները ղեկավարող Նիկոլայ Մառի պատվերով Թամանյանը 1908-ին ստեղծեց միջնադարյան Հայաստանի մայրաքաղաքում թանգարանի նախագծային տարբերակ: Բնականաբար, հայկական վաղեմի շինարարության հետ շփումը չէր կարող լինել անհետևանք ու չարթացնել բուռն հետաքրքրություն հայկական ճարտարապետության նկատմամբ: Քույրը՝ Մագդալինա Թամանյան-Շաուսենը, վկայում է, որ մի անգամ Պետերբուրգում հայկական ճարտարապետական հուշարձանների նախագծերն ու լուսանկարները դիտելիս ասել էր ընկերոջը՝ Շրյոթերին. «Կտեսնե՛ք, ապրելու եմ ու կառուցելու Հայաստանում»:

Այդպես էլ եղավ․ Թամանյանի շնորհիվ Երևանը դեմք ու դիմագիծ ստացավ՝ գավառական անկյանք քաղաքից վերածվելով եվրոպական ստանդարտների մայրաքաղաքի։



Իսահակյանը հիշում է, որ լինելով բնույթով անխոնջ հետազոտող՝ Թամանյանը չէր բավարարվում իր գիտելիքներով: Նա անընդհատ ժամանակ էր գտնում ծանոթանալու հին հայկական ճարտարապետության նոր հայտնաբերված նմուշներին: Այս առումով մեր մյուս ականավոր ճարտարապետը՝ Թորոս Թորամանյանը, բացեց մեր ճարտարապետական արվեստը Թամանյանի առջև, դարձավ նրա կենդանի ուղեցույցը այս ոլորտում: Նրանք լրացնում էին միմյանց, սովորում էին միմյանցից: Որպես Հնությունների պահպանության կոմիտեի նախագահ ՝ Թամանյանը հաճախ էր ճանապարհորդում ավերակները ստուգելու, սկսված վերականգնման աշխատանքները վերահսկելու համար:



Թամանյանը Երևանի շինհրապարակում ուշադիր նայում էր յուրաքանչյուր մասնիկի, զրուցում էր վարպետների, բանվորների հետ: Զվարթնոցի ու Անիի սյուները, կամարներն ու խոյակները ոչ թե կուրորեն կրկնօրինակվում էին, այլ նորովի լուծվում, վերաիմաստավորվում: Թամանյանը կարողացավ պահպանել հայ ճարտարապետության կարևորագույն հատկանիշը՝ ինքնատիպությունը, որն արտացոլում էր ազգի աշխարհընկալումն ու գեղարվեստական մտածելակերպը ու անկախ էր ժամանակի ընթացքից:



Ժամանակակիցները պատմում են, որ Թամանյանի գլուխգործոցներից Օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնի շենքի կառուցումը հատկապես ոգևորել էր Եղիշե Չարենցին։ Նա շրջում էր շինհրապարակում, շոյում դեռևս այս ու այն կողմ թափթփված քարերը։ Որպես այս մեծ գործի հանդեպ խոնարհման արտահայտություն՝ Չարենցը Թամանյանին նվիրեց իր «Մահվան տեսիլ» պոեմը։