Թալեաթը նայեց ինձ․ աչքերի մեջ առկայծեց մահվան սարսուռը․ Սողոմոն Թեհլերյանի դատավարության առեղծվածը

1921 թ․ մարտի 15՝ առավոտյան ժամը 10-11-ի միջակայք․ Սողոմոնը լիցքավորել է զենքը, պատրաստ պահել իր ձեռքում։ Առանց աչքը թարթելու՝ նայում է դիմացի տանը։ Հանցագործի տնից դուրս գալու ու Ուղլանդ փողոց ուղևորվելու սովորական ժամն է։

«Դիմացի մայթով հավասարվեցի նրան։ Արագ քայլերով բավական առաջացա, անցա նույն մայթն ուսկից գնում էր նա։ Հետ դարձա․ մոտենում էինք իրար։ Նա գալիս էր ճեմելու ձևով՝ ձեռնափայտը անփույթ ճոճելով։ Հավասարվելու պահին Թալեաթը նայեց ինձ․ աչքերի մեջ առկայծեց մահվան սարսուռը։ Մի քիչ թեքվեց, որ խուսափի, բայց զենքը դուրս քաշելս ու ուղիղ գլխին պարպելս մեկ եղավ։ Մի զինված բռունցք իջավ գլխուս։ Աչքերս մթնեցին ու վայր ընկնելուց խուսափելով չոքեցի, արյունը ակոսում էր դեմքս, բազմաթիվ ձեռք ու ոտք էին իջնում վրաս։ Անզոր կատաղությամբ գոռացի՝ ինչ եք ուզում, ես հայ եմ, նա՝ թուրք, ձեզ ինչ։ Համակված էի հոգեկան այնպիսի մի ներքին գոհունակությամբ, որի նման չէի ապրել երբևէ»,- դեպքի մասին գրել է Սողոմոն Թեհլերյանը։



102 տարի առաջ հենց այս օրն է ծնունդով բագառիճցի Սողոմոն Թեհլերյանը Գերմանիայի մայրաքաղաք Բեռլինում իրագործել Հայոց ցեղասպանության կազմակերպիչներից Թալեաթ փաշայի սպանությունը։

Այս գործի նախաքննությունը տևում է մոտ 80 օր։ 1921 թ․ հունիսի 2-ին Բեռլինի նահանգային երրորդ դատարանում սկսվում է Թալեաթ փաշային սպանելու համար ամբաստանված ուսանող Սողոմոն Թեհլերյանի դատավարությունը։

Դատական արձանագրությունները փաստում են, որ Սողոմոն Թեհլերյանը դատարանում ոչ մի խոսք չի ասել «Նեմեսիս» գործողության մասին, նա նաև լռել է այն մասին, որ առաջին անգամ չէ, որ մարդ է սպանում։ Հայտնի է, որ Կոստանդնուպոլսում նա սպանել էր մի հայ դավաճանի՝ Հարություն Մկրտչյան անունով։

Հետաքրքրական է, որ դատարանին նա պատմել է, որ իր երեք քույրերին, եղբորը թուրքերն սպանել են իր աչքի առաջ։ Այնինչ հանուն արդարության պետք է նշել, որ Թեհլերյան քույր չի ունեցել․ նրանք եղել են 4 եղբայրներ, որոնցից միայն կրտսերն է կոտորածների զոհ դարձել։

Թեհլերյանը մտածված խեղաթյուրում է փաստերը՝ այդպիսով չհրաժարվելով իր կատարած սպանությունից, պնդելով իր ճշմարտացիությունը, միաժամանակ խուսափելով այն ներկայացնել որպես կանխամտածված սպանություն։

Թեհլերյանը դատարանին պատմում է, որ սպանության պահին իր առաջ հայտնվել է իր սպանված մոր ուրվականը։

-Ձեր խիղճն ինչո՞ւ է հանգիստ,- հարցնում են դատարանում։
-Մի մարդ եմ սպանել, բայց մարդասպան չեմ։
-Ինչպես եղավ, որ սպանությունը կատարեցիք։
-Որովհետև մայրս էր ասել։ Մայրս ինձ պատվիրեց սպանել Թալեաթ փաշային, որովհետև նա հանցապարտ է ջարդերի համար։ Եվ այս ամենը այնպես էր մթագնել միտքս, որ չգիտեի, թե չի կարելի սպանել։



Սողոմոն Թեհլերյանի անձի շուրջ մի առեղծված էլ կա․ դատական վկայություններում պահպանված է, որ Սողոմոնը ընկնավոր է եղել, իսկ հետագայում ժամանակակիցներից և ոչ մեկը չի հիշատակում, որ դատավարությունից հետո Սողոմոնը ընկնավորության նոպա ունենար։ Կրկին հարց է առաջանում․ Թեհլերյանն իսկապե՞ս ընկնավորություն է ձեռք բերել Ցեղասպանության սարսափների պատճառով և այն հաղթահարել է միայն իր վրեժն առնելուց հետո, թե՞ սա ևս պաշտպանական հնարանք է եղել։

Շուրջ մեկ ժամ տևած խորհրդակցությունից հետո երդվյալների գլխավորը ազդարարում է․ «Պատվով և խղճով վկայում եմ երդվյալների որոշումը։ Հանցավո՞ր է ամբաստանյալ Սողոմոն Թեհլերյանը 1921 թ․ մարտի 15-ին Թալեաթ փաշային սպանելու համար․ ո՛չ»։



Ինչո՞ւ գերմանական դատարանը արդարացրեց Թեհլերյանին․ արդյո՞ք նրան հաջողվել էր խոցել երդվյալների մարդկային ամենաբարձր զգացմունքները, արդյո՞ք փաստական նյութերը իսկապես հիմնավոր էին, թե՞ Գերմանիան քաղաքական խնդիր ուներ՝ խուսափելու մեղսակցության արծարծումից։

Ինչևէ․ պատմության մեջ առաջին անգամ դատարանի դահլիճում մեղավոր ճանաչվեց ոչ թե սպանողը, այլ սպանվողը․․․

Այսպիսով, «Նեմեսիս» գործողության արդյունքում սպանվեց 8 ոճրագործ՝ դառնալով արդարադատության հաստատման համազգային ծրագիր։

Օվսաննա Իսրայելյան