Թուրքական ֆեմինիզմ․ իսլամական ֆեմինիզմի ժառանգը

Ինչպես մուսուլմանական Արևելքում, այնպես էլ Թուրքիայում, կնոջ դերի սահմանափակման գործում կարևորագույն դեր և նշանակություն ունի իսլամը։ Ի տարբերություն հին աշխարհամասի՝ Եվրոպայի, որտեղ 16-րդ դարում ծնունդ առած Ռեֆորմացիայի արդյունքում քրիստոնեությունը՝ որպես կրոնական գործոն, դադարեց էական դեր խաղալ եվրոպական քաղաքականության մեջ, Արևելքում, այդ թվում՝ Թուրքիայում, կրոնը շարունակեց պահպանել միջնադարյան կաղապարված մտածողությամբ թելադրվող ազդեցությունը։ Եթե Եվրոպայում կաթոլիկ եկեղեցու դիրքերի թուլացման և սոցիալական նոր կերպափոխումների գլխավոր պատճառը Վեստֆալյան հաշտությունն էր և նոր աշխարհակարգով պայմանավորված խաղաղությունը, ապա մուսուլմանական Արևելքում ոչ միայն չկար իսլամից զորեղ սոցիալական շարժում, այլև գաղութատիրության ու միապետության պայմաններում իսպառ բացակայում էին խաղաղությունն ու ազգային հավաքական ինքնագիտակցությունը, հանգամանքներ, որոնք կենսական նշանակություն ունեցան Եվրոպայում կնոջ էմանսիպացիայի հարցում։ 1-ին և հատկապես 2-րդ աշխարհամարտերից հետո արաբական ժողովուրդների ազգային-ազատագրական (Թուրքիայում՝ քեմալական) շարժումների արդյունքում Մերձավոր Արևելքում ձևավորվեցին ազգային պետություններ, հաստատվեց հարաբերական խաղաղություն, զարթոնք ապրեց ինքնության գիտակցումը, սակայն կնոջ դերի արմատական փոփոխություն այդպես էլ տեղի չունեցավ, քանի որ իսլամից բխող սոցիալ-մշակութային պատրիարխալ դոգմաներն ու կոնսերվատիվ կացութաձևերը դրվեցին պետականաստեղծ քաղաքականության գաղափարաբանական ապարատի հիմքում։

Հարկ է նկատել, որ իսլամի և ումմայի՝ իսլամական համայնքի գաղափարները ոչ միայն կոնսոլիդացնող են և օժտված են ազգահավաք ու ազգապահպան հատկանիշներով, այլև քաղաքակրթաստեղծ են, ինչի արդյունքում հակադրվում են օտարին, այլին, անծանոթին ու նորին։ Հատկանշական է, որ իսլամի քաղաքականացման հետևանքով օտարի, այլի, անծանոթի և նորի հակադրման հայեցակարգերը միշտ չէ, որ արհեստական բնույթ են կրում կամ գործող իշխանությունների կողմից միտումնավոր խորացվում են բաժանելու և տիրելու համար։ Ավելին, խնդիրն այն չէ, որ իսլամական Արևելքը շարունակում է դավանել իսլամ, խնդիրն այն է, որ մերձավորարևելյան ումման, անհաղորդ մնալով արևմտյան Վերածննդի, Ռեֆորմացիայի և Լուսավորության դարաշրջանների աշխարհըմբռնման մոտեցումներին ու 2-րդ աշխարհամարտից հետո հաստատված նոր աշխարհակարգի ու դեմոկրատական կառավարման մոդելի գաղափարներին, շարունակում է սակրալացնել Մուհամմադ մարգարեի 7-րդ դարի վարքը։ Սոցիալ-տնտեսական, հոգևոր-մշակութային և հասարա-քաղաքական համաշխարհային զարգացումների պայմաններում մուսուլմանական Արևելքի ժողովուրդների կողմից նախաիսլամական Արաբիայի կենցաղային ընկալումների պաշտամունքի պահպանմամբ տորպեդահարվում է կայուն զարգացման համաչափությունը, խոչընդոտվում են ժողովրդավարացման գործընթացներին ուղղված քայլերը, իսկ այդ համատեքստում՝ մարդու հիմնարար իրավունքների իրացումը։

Քանի որ ի տարբերություն քրիստոնեության՝ իսլամն անհամեմատ կենցաղային կրոն է և կարգավորում է անգամ մարդկային պարզագույն հարաբերությունները, մարդու, այդ թվում՝ կնոջ իրավունքներին ուղղված բարեփոխումներն իսլամական աշխարհում հանդիպում են նույնիսկ առաջադեմ պահպանողականների դիմադրությանը։ Վերջիններս հաճախ որպես հակափաստարկ բերում են հենց իսլամն ու Ղուրանը՝ փորձելով կրոնով ու Սուրբ գրով հիմնավորել կնոջ դերի բարձրացումը։ Անշուշտ, դժվար է չհամաձայնել այն պնդմանը, որ իսլամի ծնունդը 7-րդ դարում կնոջ էմանսիպացիայի հարցում քայլ առաջ էր, քանի որ առաջին անգամ իրականացվեցին շրջադարձային այնպիսի բարեփոխումներ, որոնք վերաբերում էին ամուսնությանը, ամուսնալուծությանն ու ժառանգությանը՝ անմիջականորեն առնչվելով կնոջ դերին և սոցիալական կարգավիճակին։ Մասնավորապես՝ ամուսնությունից առաջ պարտադիր դարձավ աղջկա (կնոջ) համաձայնությունը, կանայք օժտվեցին ժառանգության իրավունքով, բայց, որ առավել կարևոր է, կտրականապես արգելվեցին երեխայի սեռով պայմանավորված սպանությունները, քանի որ նախաիսլամական Արաբիայում և, առհասարակ Մերձավոր Արևելքում, նորմա էր նորածին աղջիկների համակարգային սպանության ինստիտուտը․ թերակղզու և հարակից շրջանների ժողովուրդները գտնում էին, որ ընտանիքում երկրորդ (շատ հաճախ՝ նաև միակ) աղջկա ծնունդը ենթադրում է հավելյալ ժամանակ ու զուր ծախս։ Բացի այդ, ըստ պատրիարխալ կացութաձևային մտածողության՝ աղջիկը չէր կարող տղային հավասար աջակցել տան ու ընտանիքի անդամներին կերակրելու հարցում, ուստի, անհրաժեշտության դեպքում կարող էին հարևան ցեղերից աղջիկ առևանգել կամ գերի վերցնել նվաճումների արդյունքում։ Այս է պատճառը, որ ավանդապաշտ իսլամադավան պահպանողականները կրոնը մեկնաբանում են՝ ելնելով այն հանգամանքից, որ իսլամը փրկություն էր կնոջ համար, քանի որ տարածաշրջանում առաջին անգամ կինը ճանաչվեց որպես անհատականություն։ Իրականում ֆեմինիստական շարժման ակտիվիստների պահանջներին ի պատասխան հնչող այսպիսի պնդումները շարքային դեմագոգիա են, քանի որ ինչպես ֆեմինիստները, այնպես էլ կանանց հարցերով զբաղվող իրավապաշտպաններն ու քաղհասարակության ներկայացուցիչներն ամենևին էլ չեն հերքում այս իրողության ճշմարտացիությունը։ Պարզապես հասարակության լիբերալ այս շրջանակները քաջ են գիտակցում, որ դեմագոգիայով հեղեղված հռետորաբանությամբ պահպանողականները փորձում են իներցիայի ուժով կենդանի պահել պատմական չափազանցված էմանսիպացիայի մասին հուշերը՝ հանրության լայն զանգվածներին միջնադարյան իրողությունները մատուցելով կարծրատիպերի, ստիգմաների և փաստերի մանիպուլյացիայի միջոցով։ Այլ կերպ ասած՝ մուսուլմանական Արևելքում (իսկ Թուրքիան այս հարցում բացառություն չէ) ֆեմինիզմի և կնոջ էմանսիպացիայի հարցում կառավարող պահպանողական շրջանակները հակված են պահպանելու կնոջ կարգավիճակի ստատուս քվոն, մինչդեռ ֆեմինիստ ակտիվիստները պնդում են, որ միջնադարյան էմանսիպացիայի ձեռքբերումների անպատեհ շահարկմամբ պատրիարխալ իշխող կուսակցությունները փորձում են չնկատել կամ միտումնավոր չկարևորել կանանց արդի հիմնախնդիրները։

Իսլամական ֆեմինիզմի խորհրդանշանի՝ Վեներայի հայելու կենտրոնում դիմադրական բռունցքի փոխարեն պատկերված են մահիկ և աստղ, իսկ ավանդական մանուշակագույնը փոխարինված է կարմիր գույնով։

Իսլամական ֆեմինիզմը (թուրքերեն՝ İslami կամ İslamcı Feminizm), որը պայքարում է բոլոր մուսուլմանների իրավահավասարության համար, ումմայում կնոջ դերի դիսկուրսը ծավալում է գենդերային հավասարության և սոցիալական արդարության համատեքստում՝ անկախ սեռից մարդուն քննարկման առարկա դարձնելով ինչպես մասնավոր, այնպես էլ ամենօրյա հանրային կյանքի շրջանակում։ Ըստ այդմ, իսլամական ֆեմինիզմի գաղափարակիրները հղում են կատարում հադիսներին (Մուհամմադ մարգարեի վարքը լուսաբանող զրույցներ) և շարիաթին՝ քննադատական մոտեցման արդյունքում կասկածի տակ դնելով իսլամական հավատամքի հայրիշխանական ինտերպրետացիայի արժանահավատությունը։ Իսլամական ֆեմինիզմի ներկայացուցիչների պայքարի նման մարտավարությունն ամենևին էլ զարմանալի չէ, քանի որ հադիսներն ու շարիաթը ոչ թե գեղարվեստական գրականության երկեր են կամ իսլամի ծնունդն ամփոփող ֆոլկլորային առասպելներ, այլ իսլամական իրավունքի անքակտելի մասն են։ Այսպես՝ եթե շարիաթը սովորութային իրավունքն է, ապա հադիսները արաբամուսուլմանական իրավագիտության կամ, այսպես կոչված, ֆիկհի 4 հիմնասյուներից մեկն են։ Այսինքն՝ իսլամական ֆեմինիզմի ակտիվիստները երբ հղում են կատարում Ղուրանին, հադիսներին և շարիաթին, թե՛ ենթագիտակցորեն, և թե՛ կանխամտածված նկատի են ունենում ոչ թե կրոնն ու սուրբ գիրը, այլ իրավունքը, մինչդեռ իսլամական ֆեմինիզմի ընդդիմախոսները խեղելով այս պայքարի իրական գաղափարախոսությունը՝ իսլամական ֆեմինիզմը փորձում են ներկայացնել իբրև սրբապղծություն՝ ընդդեմ Աստծո խոսքի։

Թուրքիայում իսլամական ֆեմինիզմի այս դրսևորումներն առկա են միայն տեսականորեն։ Պատճառն, անշուշտ, այն է, որ Օսմանյան պետության և միապետական կարգերի տապալումից հետո Թուրքիան հռչակվել է աշխարհիկ հանրապետություն։ Եվ, ըստ էության, 1920-ական թվականներից իսլամական ֆեմինիզմի հետնորդ թուրքական ֆեմինիզմը բաժանվել և շեղվել է համաիսլամական ֆեմինիզմի ուղեգծից։ Սա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրի՝ Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի կողմից պետականաշինության և հանրապետական կարգի ամրապնդման հիմքում դրված 5 նետերից մեկը եղել է լայիցիզմը՝ աշխարհիկությունը։ Քանի որ դիկտատուրայի պայմաններում Թուրքիայում հանրապետական բարեփոխումներն իրականացվել են վեստերնիզացիայի (արևմտականացում) միջոցով, թուրքական ֆեմինիզմը չափազանց կարճ ժամանակահատվածում ստացել է եվրոպական դիմագիծ։ Իհարկե, դա ամենևին չի նշանակում, թե Թուրքիայում ֆեմինիստական շարժումն ընթացել է Արևմուտքում ծավալված ֆեմինիստական ալիքների ժամանակագրությանն ու տրամաբանությանը համապատասխան։ Այս տեսանկյունից թուրքական ֆեմինիզմին իսլամական աշխարհում համեմատական կարգով մոտ է կանգնած Կենտրոնական Ասիայի թյուրքական ժողովուրդների ֆեմինիզմը, քանի որ վերջինս էլ, դարձյալ շեղվելով համաիսլամական ուղեծրից, 1920-30-ական թվականներին կնոջ իրավունքների ընդլայնման հարցում դիմադրությունը սկսել է Հյուջումով (թարգմանաբար՝ հարձակում․ այսպես է կոչվել կենտրոնասիական կանանց իրավահավասարության ու դերի բարձրացման պայքարը): Սակայն թուրքերի ազգակիցների՝ թուրքմենների, ուզբեկների, ղազախների և ղրղըզների ֆեմինիզմը չպետք է նույնականացնել՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ կենտրոնասիական ֆեմինիզմը զարգացել և ծավալվել է կա՛մ մարքսիստական, կա՛մ սոցիալիստական ֆեմինիզմի գաղափարական ազդեցության, համակարգային պրոպագանդայի և կոմունիստական կուսակցական ագիտացիայի պայմաններում։

Քանի որ հանրապետական Թուրքիայում ֆեմինիզմը ընթացել է Աթաթուրքի նախանշած ուղով, կնոջ սոցիալ-քաղաքական կարգավիճակի գրեթե բոլոր փոփոխություններն այս կամ այն կերպ կապված են հենց Քեմալի անվան հետ։ Հանրապետության հռչակումից ընդամենը մի քանի ամիս անց՝ 1924-ի փետրվարին, կազմավորվում է Թուրք կանանց միությունը (թուրքերեն՝ «Türk Kadınlar Birliği»), որի կայացման գործում էական օժանդակություն է ցուցաբերել Աթաթուրքի կինը՝ Լաթիֆե Հանըմը։ Աթաթուրքի անմիջական գիտությամբ ու համաձայնությամբ ժամանակի ամենապահանջված ու ամենաազդեցիկ թերթը՝ «Cumhuriyeti»-ը (թարգմանաբար՝ «Հանրապետություն») թողարկվող գրեթե բոլոր համարներում սկսում է անդրադառնալ այս միության գործունեությանը։ Եթե սկզբնական համարների անանուն հոդվածներում և ծաղրանկարներում խոսվում էր այն մասին, որ կինը պետք է հանրօգուտ աշխատանքի արդյունքում վաստակի ընտրելու և ընտրվելու իրավունք կամ ինքնուրույն որոշի մասնագիտությունը, ապա հետագա համարներում կինը պատկերվում է Միլլի մեջլիսում ելույթ ունենալիս կամ ոստիկանի համազգեստով։ Թերթը նման եղանակով հող էր նախապատրաստում սուֆրաժիստների պայքարի համար՝ ազդելով հանրային գիտակցության արագ վերափոխման գործընթացի վրա։ Թերթի և միության հետևողական աշխատանքի արդյունքը երկար չսպասեցրեց։ 1930-ին թուրք կանայք ընտրելու և ընտրվելու իրավունք են ստանում մունիցիպալ, իսկ 1934-ին սահմանադրության մեջ կատարված երկու փոփոխությամբ՝ համապետական մակարդակում։ Այս դարակազմիկ իրադարձության շնորհիվ 5-րդ գումարման Միլլի մեջլիսում հայտնվեցին 18 կանայք։

Մուսթաֆա Քեմալի մահից հետո, իսկ այնուհետև նաև իսլամամետ ազգային-պահպանողական ուժերի զարթոնքին զուգահեռ աստիճանաբար դանդաղեցին թուրքական ֆեմինիզմի զարգացման միտումները, ավելին՝ սկսվեց հետընթաց՝ ձեռքբերված հաջողություններից։ Ռեգրեսը գագաթնակետին հասավ 1970-ականների երկրորդ կեսին։ Այս հանգամանքը մի կողմից պայմանավորված էր ներքին, մյուս կողմից՝ արտաքին ազդակներով, որոնց շարքում կարևորագույն տեղ էր գրավում հարևան Իրանում տեղի ունեցած Իսլամական հեղափոխությունը։ Թուրքական կանացի հագուստի խանութներում սկսեցին գերակշռել մաքսի շրջազգեստները, հանրային վայրերում արձանագրվեցին կարճ շրջազգեստ հագած կանանց ոտքերին ծծմբական թթու լցնելու դեպքեր։ Անհանդուրժողականության և կրոնական մոլեռանդության նման դրսևորումները 1980 թվականի ռազմական հեղաշրջումից հետո անհամեմատ նվազեցին՝ 90-ականների սկզբին հանգեցնելով թուրքական ֆեմինիզմի վերածննդին։