ՀՀ-ն պարտավոր է ունենալ իր սկզբունքները, որոնք հիմնված կլինեն հայ ազգի հավաքական կամքի վրա

Oragir.News-ն իր ընթերցողներին ներկայացնում է ռուս պրոֆեսոր Ալեքսանդր Սվարանցի հետ ունեցած հարցազրույցը․

-Ի՞նչ քաղաքականություն է վարում ՀՀ Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը և ո՞րն է նրա հիﬓական նպատակը։

Այս հարցերին ավելի մանրամասն կարող է պատասխանել հենց ինքը՝ Նիկոլ Փաշինյանը, քանի որ որոշ ժամանակներից ի վեր Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը ոչ թե հենց Հայաստանի շահերի, այլ այդ շահերի մասին Հայաստանի վարչապետի պատկերացուﬓերի հետևանք է՝ առանց հայ ժողովրդի կողﬕց որևէ էական ﬕջամտության։ Ցավոք սրտի, արտաքին քաղաքականությունը և ներքին քաղաքականությունը ձևավորում է ոչ թե ժողովուրդը, այլ այն ուժերը, ովքեր իշխանության եկան ժողովրդի շնորհիվ։ Նման պարագայում պետությունը կանգնած է ﬕ շարք խնդիրների առաջ։

Եթե պետության առաջնորդը խելացի է, ապա պետությունը նվազագույն կորուստներով կհասնի առավելագույնի,իսկ եթե սահմանափակ է, ապա նրա կողﬕց իրականացվող քաղաքականության և կառավարման արդյունքները ճգնաժամային վիճակում կհայտնվեն։ Այս պարագայում առաջնորդվում են հետևյալ սկզբունքով.յուրաքանչյուր ժողովուրդ արժանի է այն իշխանությանը, որն ինքն է ընտրում։

Հասկանալի է, որ ժամանակակից Հայաստանի Երրորդ Հանրապետությունը չի ապրում իր պատմության լավագույն ժամանակաշրջանը, քանի որ ﬕ շարք քաղաքական անհաջողություններից և ռազմական պարտություններից հետո երկիրը հայտնվեց նոր փորձությունների և կորուստների սպառնալիքի առաջ։ Նկատի ունեմ Ադրբեջանի հերթական ագրեսիաները 2016 թվականի ապրիլից ﬕնչև 2023 թվականի սեպտեմբեր։ Արդյո՞ք այս աﬔնը Նիկոլ Փաշինյանի ճակատագրական սխալների հետևանք էր։ Միանշանակ այո, քանի որ Հայաստանում կատարվելիք իրադարձությունների հիﬓական պատասխանատուն գործադիր իշխանության ղեկավարն է՝ վարչապետը։

Սակայն արդյոք այս ձախողումը ﬕայն անփորձ քաղաքական գործիչ Նիկոլ Փաշինյանի սխալների արդյունքն էր, թե ներկա և նախկին ղեկավարների սխալ հաշվարկների հետևանքը։ Իմ կարծիքով, պատասխանատվություն պետք է կրեն Հայաստանի բոլոր իշխանությունները։ Նախկին իշխանություններից ակնհայտորեն կարող ենք բացառել ﬕայն Լևոն Տեր-Պետրոսյանին,և ոչ ﬕայն այն պատճառով, որ նա Հայաստանի նորագույն պատմության ﬔջ ասոցացվում է որպես 1991-1994 թվականների Առաջին Ղարաբաղյան պատերազմում հաղթանակած նախագահ։ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը Ղարաբաղի անկախության ճակատագրի շուրջ ﬕ շարք անհաջող բանակցություններից հետո,1997 թվականին որոշում կայացրեց փոխզիջման գնալ Բաքվի հետ և վերադառնալ դե ֆակտո անկախ Ղարաբաղի բանաձևին։

Հիշում եմ 1990 թվականին, երբ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը դեռ Հայաստանի ղեկավարը չէր, հանդիպում ունեցա և իմ հարցին պատասխանելով ասաց, որ Ղարաբաղը տեսնում է որպես Ադրբեջանի մաս՝ ինքնավար հանրապետության կարգավիճակում, ինչպես նաև Թուրքիայի հետ հարաբերությունների վերականգնում ՝ առանց Հայոց ցեղասպանության ճանաչման պահանջների։ Այդ ժամանակ ես երիտասարդ էի և չէի հասկանում Ղարաբաղյան շարժման առաջնորդի այս մոտեցումը։Ինչո՞ւ այս աﬔնի պատճառով հարկ եղավ 1988-ի փետրվարին հրապարակայնորեն բարձրացնել Ղարաբաղի հարցը և ստանալ զանգվածային ջարդեր Սումգայիթում և Բաքվում։

1988-ի ապրիլին Իգոր Մուրադյանը նշեց, որ Սումգայիթի ջարդերը ﬕայն ազդանշան էին, ﬕնչդեռ հարյուր հազարավոր անպաշտպան հայեր ﬓացել էին Բաքվում, Կիրովաբադում և Ադրբեջանի այլ վայրերում։ Սրան էլ ուղիղ պատասխան ստացա.

«Մենք գնում ենք դեպի պատերազմ։ Դու չես կարող կանգնեցնել այն…»: Լևոն Տեր- Պետրոսյանը,լինելով հմուտ քաղաքական գործիչ, հասկանում էր, որ Հայաստանը առանց արտաքին ուժի ﬕջամտության չի կարող պահել Ղարաբաղի որոշ տարածքները։ Անդրանիկ Միհրանյանը իր վերջին հարցազրույցներից ﬔկում նշում է, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը չէր հավատում Ռուսաստանի ցանկությանը՝ դառնալ Հայաստանի համար ԱՄՆ-ի և Իսրայելի ﬕջև նմանակը։

Ահա թե ինչու Տեր-Պետրոսյանը գրեց իր հայտնի «Պատերազմ, թե խաղաղություն» հոդվածը, որի ﬕջոցով դիﬔց հայ հասարակությանը՝ զգուշացնելով ընդունել ղարաբաղյան փոխզիջումային տարբերակը, քանի որ ﬔրժման արդյունքում ապագայում երկիրը կմատնվի կապիտուլյացիայի և կհայտնվի ավելի անշահավետ իրավիճակում։

Հայաստանի անվտանգության դաշինքը (Պաշտպանության նախարարությունը՝ Վազգեն Սարգսյանի գլխավորությամբ և պետանվտանգության և ներքին գործերի մարﬕնները՝ Սերժ Սարգսյանի գլխավորությամբ)՝ վարչապետ Ռոբերտ Քոչարյանի և ԼՂՀ գեներալ Սամվել Բաբայանի հետ ﬕասին դեմ արտահայտվեցին նախագահ Լևոն Տեր- Պետրոսյանի դիրքորոշմանը և փոխզիջման չգնացին Բաքվի հետ։ Ինչպե՞ս են նրանք հիﬓավորել իրենց դիրքորոշումը։

Ոմանք կարծում էին, որ տարածաշրջանում Ռուսաստանի ազդեցության թուլացման և Իրանում ձևավորված ճգնաժաﬕ հետևանքով կուժեղանա ԱՄՆ-ի և Թուրքիայի դիրքերը տարածաշրջանում, իսկ ոմանք (մասնավորապես՝ Ս. Բաբայանը) կարծում էին, որ ուժ գործադրելով կկարողանան պահպանել անկախ Ղարաբաղը։ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը պարտվեց քաղաքական «ճակատամարտում» և ﬓաց ﬕայնակ Հայաստանի իշխանության ﬔջ, ուստի ստիպված եղավ հրաժարական տալ։ Բայց արդյո՞ք նրա հրաժարականը որոշեց Ղարաբաղի ճակատագիրը։

Իհարկե, հնարավոր եղավ պահպանել Ղարաբաղի անկախությունը՝ հենվելով իշխանության հզորության վրա։ Բայց որտեղի՞ց կարող էին ստանալ այս հզորությունը, եթե չէին արտադրում ժամանակակից և բարձր տեխնոլոգիական զենքեր և չէին փորձում արագ զարգացնել ռազմարդյունաբերական համալիրները, ինչի հետևանքով կախվածության ﬔջ էին ﬓում արտաքին գործոններից։ Այս պարագայում Ռուսաստանը համարվում էր Հայաստանի դաշնակիցը,սակայն ժամանակը ցույց տվեց, որ Հայաստանը իր դաշնակցից արդիական զինատեսակներ չի ստացել Ղարաբաղի պաշտպանության և անկախության պահպանման համար։

Ղարաբաղի ինքնավարությունը Ադրբեջանի կազմում վերադարձնելու որոշման գլխավոր ընդդիմախոսի թվում այն ժամանակ նշվում էր Ֆրանսիան ՝ ի դեմս նախագահ Ժակ Շիրակի։ Այնուաﬔնայնիվ, Հայաստանը, ոչ թե «բանավոր աջակցության», այլ ժամանակակից զենք ու զինտեխնիկաի տրամադրման աջակցության կարիք ուներ, սակայն Հայաստանը ի՞նչ ստացավ Փարիզից՝ Ղարաբաղը պահելու համար։ Ժամանակը ցույց տվեց, որ Ֆրանսիան ոչնչով չօգնեց։ Սակայն Ֆրանսիան Բաքվին փոխանցեց հետախուզական արբանյակ, որը հետագայում օգտագործվեց Ղարաբաղյան Երկրորդ պատերազﬕ ժամանակ։

Ղարաբաղյան առաջին պատերազմը դադարեցվեց 1994թ. մայիսին արտաքին ﬕջամտության շնորհիվ,որտեղ Մեծ Բրիտանիան կարևոր դեր խաղաց Թուրքիայի և Ադրբեջանի Կասպից ծովի ավազան բրիտանական և աﬔրիկյան առաջատար էներգետիկ ընկերությունների մուտքը երաշխավորելու գործում։ Իսկ 4-5 աﬕս անց՝ 1994 թվականի սեպտեմբերին, Բաքվում` Գյուլիստան պալատում, ստորագրվեցին նավթագազային առաջին «դարի պայմանագրերը»։

1999-ի աշնանը Լեռնային Ղարաբաղի հարցի հնարավոր լուծման համար առաջ քաշվեց աﬔրիկյան բանաձևը։Բանաձևի համաձայն՝ նախկին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար մարզի տարածքը՝ 4,4 հազար քառ. կմ, Լաչինի ﬕջանցքի հետ ﬕասին, Հայաստանի մաս էր կազմում, իսկ Ադրբեջանը օկուպացված տարածքներից ստանում էր 6 շրջան, Զանգեզուրի (Մեղրիի շրջան) ﬕջանցքով ազատ անցում դեպի Նախիջևան + նավթագազատարներ՝ Հայաստանով դեպի Թուրքիա։ ԱՄՆ-ն ցանկանում էր տնտեսապես կապել Հայաստանն ու Ադրբեջանը, որպեսզի երկու պետություններն էլ ստանան փոխկապակցված ընդհանուր տնտեսական շահ (ինչպես այսօր տեղի է ունենում Վրաստանի և Ադրբեջանի ﬕջև):Միաժամանակ, Հայաստանը նաև ստացավ Թուրքիայի հետ սահմանների բացման, ﬕջպետական հարաբերությունների վերականգնման հնարավորություն,ինչպես նաև ելք դեպի Տրապիզոն սևծովյան նավահանգիստ։

Սակայն Հայաստանի իշխանությունների կողﬕց ընդհանուր համաձայնություն չկար։ Մասնավորապես, Վազգեն Սարգսյանն ու Կարեն Դեﬕրճյանը դեմ էին ԱՄՆ-ի կողﬕց առաջ քաշված ծրագրին, քանի որ կարծում էին, որ նման ծրագիրը խնդիրներ կստեղծեր Ռուսաստանի և Իրանի համար։ Չեմ կարծում, որ Ռուսաստանը կամ Իրանը սեփական անվտանգության խնդիրներ լուծելիս մտածում են այլ պետությունների շահերի մասին՝ ի ﬖաս իրենց շահերի։Արդյո՞ք Ռուսաստանը, կանխելով ադրբեջանական նավթագազային խողովակաշարերի անցկացումը Հայաստանի տարածքով դեպի Թուրքիա և Եվրոպա, կարո՞ղ էր նույնն անել Վրաստանում։Եվ ինչու՞ այդ դեպքում Ռուսաստանը վճռականորեն չպաշտպանեց Հայաստանի շահերը Ղարաբաղյան Երկրորդ պատերազﬕ ժամանակին և քանդեց արդեն գոյություն ունեցող նավթագազային խողովակաշարերը՝ շրջանցելով Ռուսաստանը։

Ինչ վերաբերում է Ղարաբաղյան Երկրորդ պատերազﬕն, եթե վրաց- հարավօսական հակամարտությունը տեղի է ունեցել շատ ավելի վաղ, և 2008 թվականի օգոստոսին ռուսները չեն հարվածել այդ էներգետիկ հաղորդակցություններին։ Իսկ այսօր նույն Ռուսաստանը դեմ չէ Հայաստանի տարածքով դեպի Նախիջեւան և Թուրքիա Զանգեզուր ﬕջանցքին՝ սահմանապահ զորքերի վերահսկողությամբ։

Այս կապակցությամբ Ռոբերտ Քոչարյանն հիշեցնում է, որ Քի Ուեսթում Հեյդար Ալիևը անսպասելիորեն հրաժարվել է ստորագրել արդեն համաձայնեցված տեքստը՝ պատճառաբանելով իր ընտանիքում «ըմբոստությունը»՝ ի դեմս որդու և հարսի, քանի որ նրանք վախենում էին, որ իրենց կվտարեն իշխանությունից իրենց հոր մահից հետո:Անդրանիկ Միհրանյանը պնդում է, որ Քոչարյանն օբյեկտիվ է, քանի որ Բաքվում ոչ ոք չի հերքել Հայաստանի նախկին նախագահի այս կարծիքը։ Ինչ կարող եմ ասել.

Հեյդար Ալիևը, ի տարբերություն Ռոբերտ Քոչարյանի, փորձառու քաղաքական գործիչ էր։ Նա հիանալի հասկանում էր իր զրուցակիցների հոգեբանությունը՝ անկախ կարգավիճակից, և հանդիսացել է ԽՄԿԿ Կենտկոﬕ քաղբյուրոյի անդամ։Հետևաբար, Հեյդար Ալիևիչը լավ էր պատկերացնում Լոնդոնի և Վաշինգտոնի տարածաշրջանային դիվանագիտությունը, հասկանում էր, որ նավթի և գազի պայմանագրերը կօգնեն Ադրբեջանին կուտակել կապիտալ և ուժ, ձեռք բերել նոր դաշնակիցներ և գործընկերներ այս հակասական աշխարհում։ Եթե Հայաստանը թուլանա ու հակազդեցության չդիﬕ ինչո՞ւ Ալիևն ինքը հրաժարվի Ղարաբաղի նկատմամբ իր իրավունքներից։

Հայաստանը հասավ նրան, ինչին հասավ 2020-2023 թվականներին։Հիմա նախկին բոլոր իշխանությունները ﬕայն Նիկոլ Փաշինյանին են ﬔղադրում զիջուﬓերի ու կորուստների ﬔջ։ Ասում են, որ Ռուսաստանի Դաշնությունը Հայաստանի Հանրապետության գլխավոր ռազմական դաշնակիցն է, սակայն չի կատարել ՀԱՊԿ շրջանակներում երկկողմ և հավաքական ռազմաքաղաքական պայմանագրերի ոչ ﬕ կետ՝ հայկական պետության ինքնիշխանության երաշխավորի վերաբերյալ։ Հայաստանը նախկինում Ռուսաստանից արտոնյալ վարկեր է խնդրել զենքի և տեխնիկայի խմբաքանակը գնելու համար, սակայն ստացել է զենքի սխալ տեսակներ և ոչ այն ծավալներով, ինչ Երևանն էր ակնկալում։

Նիկոլ Փաշինյանը այժմ փնտրում է արտերկրից զենք ձեռք բերելու տարբերակներ, որտեղ դիտարկում է Հնդկաստանն ու Ֆրանսիան։Կարծում եմ, որ արտասահմանյան երկրների այս ցանկը կարող է ավելի ﬔծ լինել (ներառյալ հարևան Իրանը, նույն ԱՄՆ-ն, Կանադան, Սլովակիան, Չեխիան, Լեհաստանը, Հարավային Կորեան, Ճապոնիան):Սակայն ես չեմ կարծում, որ ԱՄՆ-ը Հայաստանի համար փրկության խարիսխ կդառնա Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ առճակատման դեպքում,քանի որ հայկական հարցը ﬕնչ այժմ Սպիտակ տան համար նույն արժեքը չի ներկայացնում, ինչ, ասենք, հրեական հարցը Մերձավոր Արևելքում։ Դա հիﬓականում պայմանավորված է համաշխարհային հայկական կապիտալի և ԱՄՆ-ում հայկական սփյուռքի չզարգանալու պատճառով։

Միացյալ Նահանգները շահագրգռված է օգտագործել Հայաստանը Ռուսաստանին Հարավային Կովկասից դուրս մղելու համար, ինչը զգալի հնարավորություն է բացում անգլո-սաքսոնների համար հետխորհրդային Կենտրոնական Ասիա և Ղազախստան մուտք գործելու համար: Այս գործընթացում Վաշինգտոնը շահագրգռված է թուրքական Turan նախագծով և ՆԱՏՕ-ի անդամ Թուրքիայի դուրս գալը Արևելյան և Արևմտյան Թուրքեստան՝ ի հեճուկս Ռուսաստանի, Իրանի և Չինաստանի շահերի։

«Թուրանական սեպը» իրականում «սանիտարական ﬕջանցք» կստեղծի Ռուսաստանի աշխարհաքաղաքական բացը Չինաստանի և Իրանի հետ:Այդ իսկ պատճառով Հայաստանը պետք է վերադառնա Ռուսաստանի հետ ավելի համակարգված հարաբերությունների։Եթե, իհարկե, Ռուսաստանը չի պատրաստվում լքել Կովկասն ու Ասիան՝ հօգուտ Թուրքիայի ու ԱՄՆ-ի։

Նիկոլ Փաշինյանի սխալներից պետք է նշել Պրահայում նրա հրապարակային հայտարարությունները՝ Ղարաբաղը Ադրբեջանի կազմում ճանաչելու մասին՝ առանց ղարաբաղցիների կարծիքը հաշվի առնելու։Սա հանգեցրեց հերթական ագրեսիայի և էթնիկ զտուﬓերի նոր փուլի: ԵԱՀԿ-ի հովանու ներքո Մինսկի բանակցային գործընթացին մասնակցող առաջատար երկրները (Ռուսաստան, ԱՄՆ և Ֆրանսիա) դեմ էին Հայաստանի և Ադրբեջանի ﬕջև տարածքային վեճին և Երևանի անկախության հրապարակային ճանաչմանը կամ Ղարաբաղի վերաﬕավորմանը Հայաստանին։Սակայն դա պատճառ չէ, որ Հայաստանը հրաժարվի Ղարաբաղից։Իմ կարծիքով, Ղարաբաղում չգործեց ինքնորոշման սկզբունքը, և ﬓում է ﬕայն տարածքային վեճը, որն իրականում գոյություն ունի 1918 թվականից։

Փաշինյանը հաճախ է անդրադառնում ԽՍՀՄ-ի փլուզման ժամանակ և 1991թ. Ալմա-Աթայի հռչակագրի համաձայն Ադրբեջանի հետ փոխադարձ սահմանների ճանաչման ﬕջոցով խաղաղության հասնելուն։ Սակայն Ալմա-Աթայի հռչակագիրը տեղի է ունեցել Ղարաբաղի հանրաքվեից հետո։Ավելին, եթե Երևանը պատրաստ լինի ճանաչել Ադրբեջանը 86,6 հազար քառ. կմ սահմաններում, ապա Բաքուն դեռևս հրապարակայնորեն համաձայն չի համաձայնում Հայաստանի 29,8 հազար քառ. Կ մ սահմաններում ճանաչմանը։Թոֆիկ Զուլֆուգարոﬖ ու Էլդար Նամազովը, օրինակ, անվանում են Հայաստանի քարտեզն ըստ Ալեքսանդրապոլի 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ի Ալեքսանդրապոլի պայմանագրի՝ 9 հազար քառակուսի կմսահմաններում։

Թեև Ադրբեջանը այդ պայմանագրի հետ կապ չուներ, իսկ Թուրքիան համաձայնեց 1921 թվականի մարտի 16-ի Մոսկվայի պայմանագրին՝ դրանով իսկ Նախիջևանի հայկական գավառները և ամողջ Ղարաբաղը հանձնելով նույն Ադրբեջանին։Կարծում եմ, որ Փաշինյանի նպատակն, իհարկե, հանգում է ստեղծված իրավիճակում անվտանգության ամրապնդմանը և Հայաստանի անկախության պահպանմանը։Նա փորձում է գործընկերներ գտնել տարածաշրջանում (Ռուսաստան + Իրան և Վրաստան) և տարածաշրջանից դուրս (Հնդկաստան, Ֆրանսիա, Կանադա, ԱՄՆ, ԵՄ)։Բոլոր դեպքերում Հայաստանը պետք է զարգացնի սեփական տնտեսությունը՝ հաշվի առնելով իր ժողովրդագրությունն և աշխարհագրությունը, ինչպես նաև ուժեղացնի իր բանակն ու անվտանգության մարﬕնները։

Եթե Նիկոլ Վլադիﬕրովիչը ﬕայն երազում է խաղաղության մասին՝ առանց դրանց հասնելու ռեսուրսների, ապա նրա ժամանակը սպառվել է, և նա պետք է տեղը զիջի նոր առաջնորդներին։


-Ի՞նչ փուլում են հայ-ռուսական հարաբերությունները։ Ի՞նչ փոփոխություններ կարող են լինել ապագայում:

-Հայ-ռուսական ﬕջպետական հարաբերություններն այսօր գտնվում են երկու երկրների իշխանությունների ﬕջև վստահության ցածր մակարդակի վրա և լուրջ փորձության են ենթարկվում։Դա կապված է այն քաղաքականության հետ, որը նրանք վարվում է վերջին տարիներին, որի արդյունքներն են հայկական կողﬕ ռազմական պարտությունները, Ղարաբաղի կորուստը, Հայաստանի որոշ տարածքների ժամանակավոր օկուպացիան (մոտ 139 քառ. կմ), Ռուսաստանի դիրքերի թուլացումը Հարավային Կովկասում, Լեռնային Ղարաբաղում ռուսական խաղաղապահ զորակազﬕ փաստացի և վաղաժամկետ դադարեցումը, և Հայաստանում ռուսական ռազմակայանի և սահմանապահների հետագա ներկայության սպառնալիքը։Հայաստանը փաստացի դադարեցրել է ակտիվ մասնակցությունը ՀԱՊԿ-ի գործունեությանը և ԱՊՀ ﬕջոցառուﬓերին, սակայն շարունակում է պահպանել անդամակցությունը այդ կազմակերպություններին։

Մենք հաճախ ականատես ենք լինում քննադատական նոտաներով ու փոխադարձ ﬔղադրանքներով հանդես եկող հարաբերությունների հրապարակային պարզաբանուﬓերիn։Մոսկվան ﬔղադրում է Փաշինյանի կառավարությանը արևմտաﬔտ կողﬓակալության,Ղարաբաղից հրաժարվելու և Ղարաբաղը Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականություն ճանաչելու ﬔջ։

Հայկական ԶԼՄ-ները իրենց թույլ են տալիս վիրավորական հրապարակուﬓեր Ռուսաստանի և նրա պաշտոնատար անձանց հասցեին, ինչը ռուս գործընկերներին ստիպում է ոչ պակաս կոպիտ պատասխանել՝ հաշվի չառնելով փաստարկները և պարկեշտության նորﬔրը։Դե, իսկ ԱԺ նախագահ Ալեն Սիմոնյանի և ՌԴ ԱԳՆ պաշտոնական ներկայացուցիչ Մարիա Զախարովայի լեզվակռիվը դասական դիվանագիտության նորﬔրին չի համապատասխանում։Մինչդեռ Ռուսաստանը շարունակում է ﬓալ Հայաստանի գլխավոր առևտրատնտեսական գործընկերը, վերահսկում է Հայաստանի տնտեսության հիﬓական ոլորտները (էներգիա, տրանսպորտ, հանքարդյունաբերություն, հեռահաղորդակցություն),ապահովում է առևտրաշրջանառության բացարձակ աճ, որտեղ էներգետիկան առանցքային դիրք է զբաղեցնում առևտրային հաշվեկշռում:

Ուկրաինայում Ռուսաստանի Դաշնության զինված ուժերի ռազմական գործողությունների ﬔկնարկից ի վեր, ինչպես գիտեք, ռուսների ﬕ մասը, վախենալով բանակ զորակոչվելուց կամ քննադատաբար գնահատելով իշխանությունների այս որոշումը, հիﬓականում անձնական պատճառներով և բիզնես շահերից ելնելով,լքեցին երկիրը։Հարյուր հազար ռուսաստանցիներ բնակություն հաստատեցին Հայաստանում, ինչը խթան հանդիսացավ հայկական տնտեսության աճի վրա։Հարկ է նշել, որ Ռուսաստանի Դաշնությունից Հայաստան տեղափոխված «աշխատանքային ﬕգրանտները» բավական հարգալից վերաբերմունքի են արժանացել հայ հասարակության կողﬕց:

Միևնույն ժամանակ, իմ կարծիքով, Հայաստանում և Սփյուռքում բնակվող հայերի մոտ ձևավորվել է կարծրատիպ հայ-ռուսական բարեկամության, եղբայրության մասին։Խոստովանեմ, Ես ինքս էլ պատկանում եմ հայերի այդ խմբին ՝ Հաշվի առնելով իմ ղարաբաղյան արմատները, դաստիարակությունն ու
կրթությունը ։Ակնհայտ է, որ երկու երկրների ժողովուրդների ﬕջև պատմական,մշակույթների,քաղաքակրթական ընդհանրությունները պահպանվել է:Իսկ դա կարևոր առանձնահատկություն է, քանի որ հիմք է հանդիսանում երկու երկրների ﬕջև քաղաքական և այլ կապերի դրական և կառուցողական կարգավորման համար ։Պատմականորեն երկու երկրների կապերը ձևավորվել են ոչ թե որպես երկու հավասար կամ անհավասար բարեկամ պետությունների ﬕջպետական հարաբերություններ, այլ ռուսական պետության և ﬔկ պարսիկների, ﬔկ թուրք-օսմանական օտար լծի տակ գտնվող հայ ժողովրդի ﬕջև։

Հետևաբար, այս կարգավիճակում քրիստոնյա հայ ժողովուրդը որակապես այլ հետաքրքրություն էր ներկայացնում ուղղափառ Ռուսաստանի համար՝ իր ազատագրման, խնամակալության տակ վերցնելու, հնարավորություններ ընձեռելով իրացնելու իրենց կարողությունները՝ ի շահ ռուսական պետության, և աﬔնակարևորը՝ լուծելու հայկական հարցը ռուսական պետության աշխարհաքաղաքական շահերից ելնելով:

Ռուսաստանն ու Հայաստանը տարբեր ձևով և բովանդակությամբ անկախ պետություններ են, որոնց շահերը կարող են համընկնել և
տարբերվել ։Հայաստանը ի տարբերություն Ռուսաստանի, չափազանց փոքր երկիր է և հիﬓականում կախված է արտաքին ուժերից։ Հայաստանը չունի այնքան սպառազինություն, որքան Ռուսաստանն ունի։ Հայաստանին ժամանակակից աշխարհագրությունը ի տարբերություն Ռուսաստանի, չունի ռազմավարական խորություն, որը թույլ կտա բանակին կատարել ռազմավարական կամ մարտավարական մանևր՝ թշնամուն օղակի ﬔջ գցելով։

Ուկրաինայի զինված ուժերի գլխավոր հրամանատար, մարտական գեներալ Վալերի Զալուժնին իր վերջին հոդվածում դիմում է Արևմտյան դաշնակիցներին ՝ նախազգուշացնելով, որ Ուկրաինան այդքան զինվոր և պահեստ չունի Ռուսաստանին հաղթելու համար։ Իսկ ո՞վքեր ունեն նման քանակությամբ սպառազինություններ հետխորհրդային տարածքում ՝ ի հաﬔմատ Ռուսաստանի։Ռուսաստանը ոչ ﬕայն ռեսուրսներով հարուստ երկիր է, որը մարտահրավեր է նետում Արևմուտքին, այլև ձգտում է վերականգնել իր երբեﬓի ուժն ու ﬔծությունը։ Եվ դա տեղի է ունենում անկախ այն հանգամանքից թե արդյոք Վլադիﬕր Պուտինը կղեկավարի երկիրը թե ﬔկ այլ քաղաքական գործիչ։Իսկ ո՞ր տարածաշրջաններն են ներառված լինելու ﬔծ Ռուսաստան հասկացության ﬔջ: Սա նախկին Խորհրդային Միության և Ռուսական կայսրության տարածքն է։ Այլ կերպ ասած, այդ աշխարհագրության ﬔջ է մտնում նաև ներկայիս Հայաստանի տարածքը՝ Ղարաբաղով ևԱդրբեջանով։

Տեղի կունենա ռուսների այս քաղաքական ռազմավարությունը, թե ոչ, ժամանակը ցույց։Իլհամ Ալիևը, ունենալով կարևոր դաշնակից և լուրջ բարեկամ ՝ ի դեմս Թուրքիայի և Էրդողանի, այնուաﬔնայնիվ, ճանապարհներ է գտնում Ռուսաստանի և Պուտինի հետ ﬕության ևբարեկամության համար։ Իսկ հայ քաղաքական գործիչներն առայժմ չեն սովորել խաղալ «ուրիշի խաղաքարտերով»՝ ի շահ իրենց։

Վերցնենք Զանգեզուրի ﬕջանցքի և Միութենական պետության թեման։ Եթե նախկինում ՝ 1990-ականներին, Ելցինի կողﬕց ղեկավարված Ռուսաստանը ﬕջանցքի թեման չէր բարձրաձայնում և առանձնապես չէր ցանկանում նոր ﬕութենական պետության վերականգնմում, սակայն այսօր Պուտինի վարած քաղաքականությունը ցույց է տալիս,որ Ռուսաստանը համաձայն է Զանգեզուրի ﬕջանցքին և ﬕութենական պետության ձևավորման։Ռուսները լավ են հասկանում, որ Ղարաբաղի կորստով և Զանգեզուրի ﬕջանցքի բացմամբ Հայաստանը աստիճանաբար կկորցնի իր ինքնիշխանությունը և Ռուսաստանը ստիպված կլքի տարածաշրջանը։

Թուրքիայի համար շահավետ չի լինի եթե այդ ճանապարհն անցնի Ադրբեջանից Նախիջևան և այնուհետև Թուրքիա Իրանի տարածքով,քանի որ Իրանը Հայաստան չէ, այլ ավելի հզոր երկիր և առիթի դեպքում կարող է փակել այդ ﬕջանցքը։Հենց այդ պատճառով էլ Մոսկվան առաջարկում է իր սահմանային վերահսկողությունը Զանգեզուրի ﬕջանցքի վրա, որպեսզի տնտեսական և քաղաքական զիջուﬓերի դիմաց ճնշման գործիք ստանա Թուրքիայի վրա։Այդ իսկ պատճառով ռուսները Սյունիքի մարզում (Գորիս և Կապան) նոր հյուպատոսություններ են բացում։ Բայց Հայաստանը անվստահությամբ է վերաբերվում Ռուսաստանի նման ծրագրերին, քանի որ հայերը ﬕնչև հիմա չեն կարողանում հասկանալ, թե որն էր այն ժամանակ ռուս խաղաղապահների առաքելությունը նպատակը, եթե ռուսներն այդպես ապաշնորհ կերպով զիջեցին հայկական նահանգը Ադրբեջանին և չխոչընդոտեցին Ադրբեջանի կողﬕց իրականացվող էթնիկ զտուﬓերին։

Ես կարծում եմ, որ հայ-ռուսական հարաբերությունները պետք է վերանայվի,որպեսզի ﬕմյանց շահերը իմաստավորվեն և ընդհանուր եզրեր գտնեն։Ռուսաստանն այսօր և վաղը Հարավային Կովկասում ամրապնդվելու և, համապատասխանաբար, Կենտրոնական Ասիան չկորցնելու այլ հնարավորություններ չունի, բացի Հայաստանի հետ աշխարհաքաղաքական և ռազմական դաշինքից։Ուկրաինայում և Մերձավոր Արևելքում տիրող իրավիճակը պետք է սթափեցնի այն խորհրդականներին, ովքեր ﬕ կառավարչին ասում են ՝ "Հայաստանը ճամպրուկ է առանց բռնակի", իսկ մյուս կառավարիչներին ՝ "Ռուսաստանը Հայաստանի դավաճան և թշնաﬕ է" ։ Այդ դեպքում դրական փոփոխություններ են սպասվում հայ-ռուսական
հարաբերություններում։ Ռուսաստանը երբեք չի ստանա Թուրքիայի անկեղծ բարեկամությունը և Անկարայի համաձայնությունը Մոսկվայի հետ հավասար դաշինք կազﬔլու համար։ Թուրքիան երբեք ինքնակամ դուրս չի գա ՆԱՏՕ-ի դաշինքից, քանի որ դաշինքը նրան ռազմավարական վահան է երաշխավորում։ Այդ իսկ պատճառով Հայաստանը կարող է վերականգնել իր հարաբերությունների Ռուսաստանի հետ։

-44-օրյա պատերազﬕց հետո ի՞նչ սխալներ թույլ տվեց Հայաստանի ղեկավարությունը, որոնք հանգեցրին Արցախի կորստին:

Սա աﬔնահեշտ և ﬕնույն ժամանակ աﬔնաբարդ պատասխանն է, քանի որ սխալներ մատնանշելը ավելի հեշտ է, քան դրանք շտկելը: Հայաստանի գլխավոր սխալը կայանում էր նրանում, որ Նիկոլ Փաշինյանը հրապարակային հայտարարություն արեց այն մասին, որ ճանաչում է Լեռնային Ղարաբաղի տարածքային ամբողջականությունը որպես Ադրբեջանի մաս՝ նախագահ Իլհամ Ալիևի կողﬕց 29,8 հազար քառակուսի կիլոﬔտր Հայաստանի տարածքային ամբողջականության ճանաչման դիմաց ։Սակայն Բաքուն այդպես էլ չի ճանաչում Հայաստանի 29,8 հազար քառ.կմ տարածքային ամբողջականությունը, չի վերադարձնում 2021-2022 թթ. օկուպացված ՀՀ տարածքները, ավելին նոր պահանջներ է ներկայացնում անկլավային գյուղերի վերաբերյալ։

Փաշինյանը չպետք է Բրյուսելում համաձայներ Միշելի և Մակրոնի կարծիքի հետ ՝ ԱՄՆ-ի հավանությամբ ՝ Ղարաբաղի կարգավիճակի վերաբերյալ Հայաստանի պահանջների նշաձողը նվազեցնելու վերաբերյալ ։Արդյունքում Երևանը կողմ էր Ադրբեջանի կազմում գտնվող Ղարաբաղի հայերի իրավունքների և ազատությունների ﬕջազգային երաշխավորման բանաձևին,որն էլ Ալիևին իրավունք տվեց խոսել պետության բոլոր քաղաքացիների համար ﬕասնական սահմանադրական նորﬔրի վերաբերյալ։

Հայաստանը, գտնվելով դժվարին ժամանակաշրջանում, ﬕևնույն ժամանակ պարտավոր է ունենալ իր սկզբունքները,որը հիﬓված կլինի հայ ազգի հավաքական կամքի վրա:1994 թվականին Ադրբեջանը նույնպես ենթարկվեց լիակատար ջախջախման, սակայն Բաքվի իշխանությունները երբեք չեն հրաժարվել Ղարաբաղի նկատմամբ իրենց իրավունքներից։

Հայաստանի հաջորդ սխալը այն էր, որ Ղարաբաղում կրած պարտությունից հետո հայ ազգի մոտ բացակայում էր համախմբման գաղափարը։Ակնհայտ է, որ նման պարագայում պատասխանատվություն կրում է և՛ Փաշինյանի գլխավորած իշխանությունը, և՛ ընդդիմության ուժերը։Պետությունը,երբ գտնվում է սպառնալիքի առջև, չպետք է զբաղվի երկրի ներսում առաջացած խնդիրների պարզաբանմանբ, այլ պետք է համախմբի բոլոր ուժերը Հայաստանի անվտանգության համար։Երրորդ սխալը կարելի է համարել ուժային գերատեսչություններում մասնավորապես՝ պաշտպանության նախարարությունում, գլխավոր շտաբում և պետական անվտանգության մարﬕններում կադրային փոփոխվող քաղաքականությունը:

Ես չգիտեմ, թե, օրինակ, ինչ չափանիշներով է Նիկոլ Փաշինյանը Ապրիլյան պատերազﬕ ժամանակ ազատ արձակված ՀՀ ԶՈՒ ԳՇ պետ, գեներալ-մայոր Արշակ Կարապետյանին նշանակել ռազմական խորհրդական։Ավելին 2021թ. օգոստոս-նոյեմբեր աﬕսներին Արշակ Կարապետյանը նշանակվում է պաշտպանության նախարար ,որը շատ անհասկանալի պայմաններում է տեղի ունենում։Արդյունքում, 2016-2020 թվականներին մասնագիտական գործունեությունը տապալած այս մարդն, այսօր ստեղծում է ինչ-որ հասարակական-քաղաքական շարժում ՝ «Հայաստանի ազատագրումը ներքին և արտաքին թշնաﬕներից» ապաքաղաքական անվանումով։ Եթե հարցնենք թե որն է նրա քաղաքական ծրագիրը, որոնք են լինելու նրա կոնկրետ գործողությունները,աﬔնայն հավանականությամբ, հստակ պատասխաններ չենք ստանա։Նիկոլ Փաշինյանը այժմ քաղում է իր կադրային սխալների արդյունքները։

2020 թվականի նոյեմբերից ﬕնչև 2023 թվականի սեպտեմբերն ընկած ժամանակահատվածում Երևանը անտերության էր մատնել Ստեփանակերտի քաղաքական դաշտը։Ռուբեն Վարդանյանի գտնվելը Ղարաբաղում ոչ քաղաքական, ոչ տնտեսական, ոչ էլ, առավել ևս, ռազմական հաջողություններ չբերեց։ Արայիկ Հարությունյանը ﬔկ բանակցում էր Բաքվի ներկայացուցիչների հետ, ﬔկ հրաժարվում էր ուղիղ հանդիպուﬓերից։ Ռուսաստանը կհանդիսանար հենարան,եթե հայի կերպարը պահպանվեր Ղարաբաղում։

-Ի՞նչ կարող էին անել Ռուսաստանը և մյուս շահագրգիռ կողﬔրը, որ չարեցին։

-Ռուսաստանը նման իրավիճակում առաջարկել է անորոշ ժամանակով հետաձգել Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակը, Ալիևը հրաժարվել է ընդունել այդ մոտեցումը, իսկ Փաշինյանն էլ ավելի վատ է վարվել՝ Ղարաբաղը ճանաչելով Ադրբեջանի մաս ։Արդյոք Արևմուտքի երկրները, բացի դատարկ ու ամպագոռգոռ ոե հայտարարություններից, որևէ կերպ օգնեցին Ղարաբաղի հայերին տրանսպորտային շրջափակման 10 աﬕսների ընթացքում։

Ֆրանսիան մարդասիրական օգնություն է ուղարկել Կոռնիձոր և հայերը շնորհակալ են ֆրանսիացիներին նման հաﬔրաշխության համար: Բայց ոչ ֆրանսիացիները, ոչ աﬔրիկացիները, ոչ էլ ﬔկ այլ պետություն օդային մատակարարուﬓերի ﬕջոցով չճեղքեցին Ղարաբաղի շրջափակումը։

Այսօր ավելի քան ﬔկ աﬕս Գազայի հատվածում մարտեր են ընթանում և հազարավոր անﬔղ խաղաղ բնակիչներ են զոհվում։ Տարբեր պետություններ հանդես եկան Իսրայելի և ԱՄՆ-ի դեմ բողոքներով, և ուղարկեցին մարդասիրական բեռներ։Սակայն Ղարաբաղում 100 հազար հայերի նկատմամբ նման ողբերգություն տեղի ունեցավ 10 ամսվա ընթացքում, բայց աշխարհը լռեց։

Ռուսաստանում փորձագետներից և նույնիսկ պատգամավորներից կարելի է լսել, որ աﬔն ինչում ﬔղավոր է Փաշինյանը՝մոռանալով մյուսների մասին։ Եթե աﬔն ինչում ﬔղավոր է Նիկոլ Փաշինյանը, ապա ինչո՞ւ ԱԺ պատգամավոր Անդրանիկ Թևանյանը պատշաճ կերպով չներկայացավ Մոսկվայում հայտնի հեռուստահաղորդման ժամանակ։Արդյոք այդ ելույթը Անդրանիկ Թևանյանին վարկանիշ ավելացրեց հայ ընտրողի շրջանում, թե հակառակը ։

Անդրանիկ Միհրանյանը կարծում է, որ Մոսկվան շահագրգռված է թույլ քաղաքականություն իրականացնող Փաշինյանի իշխանության պահպանմամբ։Իսկ ինչպես վարվել, այսպես կոչված, ռուսաﬔտ թեկնածուի հետ՝ սահմանադրական կամ հակասահմանադրական ճանապարհով հաջողության հասնելու դեպքում։Ես վստահ չեմ, որ Մոսկվայի մոտեցուﬓերը կփոփոխվեն և դրական ազդեցություն կբերեն հայ հասարակության շրջանում։

Վլադիﬕր Վարդանովը հակված է այն վարկածին, որ Հայաստանը 2023թ.սեպտեմբերին ստիպված է եղել զիջել Ղարաբաղը Ադրբեջանին, որպեսզի փրկի ղարաբաղցիների կյանքը և ժամանակ շահի Զանգեզուրում հակառակորդի հնարավոր հարձակմանը նախապատրաստվելու համար։

Հայաստանը չպետք է վատթարացնի հարաբերությունները այնպիսի հարևանի հետ, ինչպիսին Ռուսաստանն է։ Խելացին նա չէ, ով արտահայտում է իր դժգոհությունները, այլ նա, ով ունակ է վեր բարձրանալ վիրավորանքներից և ուժեղանալ: Մաղթենք Հայաստանին ուժ և հավատ: