Մոտ կես դար առաջ Արցախը ցնցվել էր ադրբեջանցու կողմից 2-րդ դասարանի աշակերտ Նելսոն Մովսիսյանի դաժան սպանությունից

Աննա Նորիկյանը ֆեյսբուքյան իր էջում գրել է.

«Բառացի մերոնք ինձ պատմել են Լուսինեի գրածը: Երեխայի անունը չէի հիշում:
Հին նյութ է, եսիմ խի հիշեցի։

Մոտ կես դար առաջ` 1966թ-ին, Արցախը ցնցվել էր ադրբեջանցի ստահակ Արշադի կողմից ազգային հողի վրա կատարված 2-րդ դասարանի աշակերտ Նելսոն Մովսիսյանի դաժան սպանությունից:
Նելսոնի հայրը՝ Բենիկ Մովսիսյանը, սովխոզի գլխավոր գյուղատնտեսն էր: Ծննդով Բերդաշեն գյուղից էր, ընտանիքով ապրում էին Կուրոպատկինո տեղամասում: Ոճրագործ Արշադի հայրը ժամանակին մուսավաթական է եղել ու շատ հայերի գլուխ է կերել, որի համար բանտարկվել էր 1930-ական թվականներին: Արշադի մոր կարծիքով՝ ամուսնուն բանտարկել էին հայերի մատնությամբ: Այդ տրամաբանությամբ էլ որդուն վրեժխնդրության է մղել: Փաստն այն ժամանակ շատերին էր հայտնի: Հայտնի էր նաև, որ Արշադի ձեռքով է անցել սովխոզի նախկին գլխավոր գյուղատնտես, Բենիկի բարեկամ Գրիշա Սողոմոնյանի սպանությունը: Այդ մասին գիտեր և Բենիկը և մտերիմների շրջանում ակնարկել էր այդ մասին:

Մինչև երեխայի սպանությունը Արշադը առևրևույթ Բենիկի հետ ընկերություն էր անում: Իրար հյուր էին գնում: Երբեմն միասին ընտանիքներով այցելում էին Բենիկի ծննդավայրը՝ Բերդաշեն: Բայց այդ մոտիկությունն անվտանգության երաշխիք չէր: Թուրքի համար միևնույն է, թե ով է հերթական զոհը. մտերի՞մը, թե՞ անծանոթը: Միայն հայ լինի: Միայն սիրտը հովացնի հայի արյուն թափելով:
Նելսոնը դպրոցից տուն էր դարձել, իր ձեռքով ճաշը տաքացրել ու կերել: Դասերը սովորելուց հետո հեծանվով դուրս եկել գյուղամեջ, որտեղ նրա հասակակիցներն էին խաղում: Օրվա երկրորդ կեսին երեխան անհետացել է...

Ընկերների հետ խրախճանք կազմակերպած ադրբեջանական դպրոցի տնօրեն Արշադ Մամեդովը, նկատելով տղային, մոտ էր կանչել նրան և հանկարծակի հարվածելով գլխին` գետնին տապալել։ Կացիններով ու դանակներով զինված չորս ադրբեջանցին` Մամեդովի գլխավորությամբ, տղային խաչում են ինչպես Քրիստոսին՝ ձեռքերն ու ոտքերը մեխելով ծառին, կոտրում են երեխայի գլուխը, հանում աչքերը ու բզկտելով մարմինը` խաչ են խարանում մարմնի վրա։

Այդ տարիներին Արցախի հայերի նկատմամբ բռնությունները սովորական բնույթ էին կրում։ Բռունցքներն ու ատամները սեղմած արցախցիները լռում էին` գիտակցելով, որ պաշտոնական Բաքվին միայն առիթ էր պետք հայկական ազգաբնակչության շրջանում զանգվածային ձերբակալություններ անելու։ Բայց փոքրիկ Նելսոնի՝ մարզային դատախազության ուղղությամբ գնացող ու արցունքն աչքերին, ՙՀայե՜ր, մինչև ե՞րբ մենք լռենք, արթնացե՜ք, հայե՜ր՚ կրկնող, վշտից խելագարված հոր պատկերը, արցախցիների համբերության բաժակի վերջին կաթիլը դարձավ։ Փողոցներ դուրս ելած հազարավոր քաղաքացիներ շրջափակել էին իրավապահ մարմինների շենքը և պահանջում էին արդարություն ու պատիժ մարդասպաններին։ Խռովության ալիքը պատել էր Արցախի բոլոր շրջանները, որտեղից մարզի մայրաքաղաքի ուղղությամբ արագորեն շարժվում էին գյուղատնտեսական գործիքներով զինված գյուղացիներ։

Միջադեպն ակնհայտ վերաճում էր քաղաքական ճգնաժամի։ Բաքվից, Կիրովաբադից ու Աղդամից Ստեփանակերտի ուղղությամբ շտապ կենտրոնացվել էին տասնյակ զրահամեքենաներ, Ադրբեջանի ՊԱԿ-ի և Ներքին գործերի նախարարության հարյուրավոր աշխատակիցներ, բանակային ստորաբաժանումներ։
Կառավարական շենքերը, Ստեփանակերտի կենտրոնական հրապարակը, ԼՂԻՄ վարչական կենտրոնն ամբողջությամբ շրջափակել էին ադրբեջանական իրավապահներն ու զինծառայողները։ Ստեփանակերտի կայազորը լրիվ մարտական պատրաստության էր բերվել։ Մոսկվայից ժամանել էր հատուկ հանձնաժողով։ Բոլոր այս միջոցառումները վկայում էին, որ իշխանությունները բացահայտ ձգտում են խուսափել աղմուկից, քանի որ իրադարձությունները կարող էին միջազգային անցանկալի արձագանք առաջացնել։ Կրքերը հանդարտեցնելու համար հանցագործներին ձերբակալեցին։ Բայց հետաքննությունը, որը վարում էին Բաքվի դատախազության ներկայացուցիչները, ձգձգվեց 9 ամիս, չնայած ավելի քան բավարար փաստեր, հանցանշաններ ու ապացույցներ կային։

Զգացվում էր, որ Բաքվում փորձում էին դատավճիռը մեղմացնել։ Տասնյակ-հազարավոր ստեփանակերտցիներ, որ 1967թ. հուլիսին հավաքվել էին քաղաքային զբոսայգում, շունչները պահած՝ սպասում էին արդարացի որոշման։

Ոչ մեկը չէր կասկածում, որ գնդակահարությունն անխուսափելի է: Ազգայնական հողի վրա իրագործված առավել դաժան սպանությունը պատժի այլընտրանք չուներ, մանավանդ երբ դպրոցի տնօրենն է կազմակերպել իր աշակերտի գազանաբարո սպանությունը։ Ու հանկարծ դատարանի դահլիճից դուրս եկած ղարաբաղյան միլիցիայի բարձրաստիճան պաշտոնյաներից մեկը մոտ կանգնած քաղաքացիներին շշուկով ասաց, որ գնդակահարությունը փոխարինվել է մի քանի տարվա պայմանական ազատազրկմամբ, իսկ հանցագործներին դուրս են տանում ՙհետնամուտքով՚, և Բաքուն կլինի նրանց կալանավորման հանգրվանը, որտեղ էլ նրանք իրենց ՙպատիժը՚ կկրեն։ Նա նաև տեղեկացրեց, որ Մամեդովի կինը դատարանում ամուսնուն հայտնել էր. ՙՄի՜ վախեցիր, Արշա՜դ, ես քո քաշով ոսկի եմ տվել քո ազատության համար՚։ Ամբոխն ալեկոծվեց։ Ու պատահեց անխուսափելին...

Ճեղքելով միլիցիայի շրջափակումն ու կոտրելով դռները՝ տասնյակ զայրացած արցախցիներ` Ջոն Օգանովի գլխավորությամբ, ներխուժեցին դատարանի դահլիճ և, արհամարհելով կրակահերթերը, ձեռնամարտի բռնվեցին Ադրբեջանի ներքին գործերի նախարարության աշխատակիցների հետ, որոնք փորձում էին կտրել քաղաքացիների ճանապարհը։

Արյունահեղ կարճ մարտից հետո շրջափակում կատարած ջոկատի մի մասին զինաթափ արեցին, մյուսներին ցրեցին: Բայց հանցագործներն արդեն դահլիճում չէին: Ի պատասխան բղավոցների` ՙՈրտե՞ղ է Արշադը, ո՞ւր է անհետացել՚, սարսափով համակված ադրբեջանցի միլիցիոները լուռ ցույց տվեց պահեստային ելքը: Ադրբեջանական իշխանության ներկայացուցիչները փորձում էին ետնամուտքով փախցնել և փաստացի ազատել պատժից արյունարբու մարդասպաններին։ Հանցագործներին և դատավորներին բռնեցին այն պահին, երբ նրանք աճապարանքով մեքենա էին նստում` պատրաստվելով հարևան ադրբեջանաբնակ Աղդամ ճանապարհվել: Ստեփանակերտցիներից մեկը մեքենայի վրա բենզին լցրեց, երկրորդը նետեց վառվող ջահը: Լսվեց պայթյունի խլացուցիչ ձայն, որից հետո Ստեփանակերտն իսկական մարտի դաշտի վերածվեց: Հազարավոր ստեփանակերտցիներին ցրելու համար, որոնք ՙՀայաստա՜ն, Հայաստա՜ն՚ էին վանկարկում, ջրցան մեքենաներ էին բերել:

Ժողովրդական դատարանի դատավճիռը սրբագրվեց ժողովրդական դատաստանով: Նելսոնի հայրը, Համբարձում պապը, կանայք, համագյուղացիները նետվեցին մարդասպանների վրա: Պահակախումբը կրակ բացեց օդում, այնուհետև՝ ուղիղ հայերի վրա, սակայն դա չփրկեց հանցագործներին ու չկանգնեցրեց արդարություն ակնկալող հայերին։ Մարդասպանների եռյակին սպանելուց հետո իրար վրա դարսեցին, ՙճպՐվօռ ՉՏՐ՚-ը շրջեցին ու հրդեհեցին: Հրշեջ մեքենաներ հրավիրեցին, փորձեցին կասեցնել ըմբոստների հոգու կրակը, սակայն վրա հասած Բորիկ Սարուխանյանը մյուսների հետ կտրեց հրշեջ մեքենայի խողովակները (ՔսՈվչ): Վիրավորվում են տասնյակներ, այդ թվում՝ պահակախմբի ավագը: Նույն օրը, գիշերվա ժամը 3-ին, Ստեփանակերտ են ժամանում Ադրբեջանի Կենտկոմի առաջին քարտուղար Ախունդովը, կառավարության նախագահ Ալիխանովը, Գերագույն խորհրդի նախագահ Իսկենդերովը, ուրիշներ: Հաջորդ օրը խոժոռված դեմքեր են գալիս Մոսկվայից:

Հուլիսի 8-ին ադրբեջանական իշխանությունը կազմակերպում է հանդիսավոր թաղում ադրբեջանցի մարդասպանների համար, որին մասնակցում են Իսկենդերովը, Ալիխանովը, հոգևոր դասի առաջնորդներ: Թաղումը, որ կայացավ Արշադի ծննդավայր Մարտունու շրջանի Ղարադաղլու գյուղում, վերածվեց հակահայկական ցույցի: ՙՄեր երեք որդիների կորսված կյանքի համար պատասխան կտան երեք հազարները… Մենք գիտենք ինչպես վրեժխնդիր լինել՚,- այս կարգի խոսքեր են ասել ադրբեջանցի ղեկավարները, որին հետևել է տևական հայասպանության մի շրջան»։

(նկարում առաջինը Նելսոն Մովսիսյանն է, երկրորդը՝ Սմբատ Ցականյանը )