Թուրքիան 1938-ին նացիստական Գերմանիայից թունավոր գազ է գնել՝ քրդերին ու հայերին կոտորելու համար

The California Courier-ի շաբաթաթերթի հրատարակիչ Հարութ Սասունյանը գրում է, որ 2023-ի մարտի 31-ին UCLA-ի դոկտոր Թաներ Աքչամը թուրքերեն լեզվով բացահայտող հոդված է գրել Ստամբուլի հայկական «Ակոս» թերթի համար՝ թուրքական կառավարության կողմից 1938-ին Թուրքիայի Դերսիմ գավառում տասնյակ հազարավոր փոքրամասնությունների դաժան կոտորածի հետ կապված: «(Նախագահ) Մուստաֆա Քեմալը և (վարչապետ) Իսմեթ Ինոնուն հրահանգել են թունավոր գազ օգտագործել Դերսիմի ջարդերի ժամանակ»։

Թեև սա առաջին անգամը չէ, որ խոսվում է այս տեղեկության մասին, բայց պրոֆեսոր Աքչամը բացահայտել է լրացուցիչ թուրքական փաստաթղթեր, որոնք հաստատում են Աթաթուրքի և Ինոնուի կողմից պատվիրված այս սարսափելի կոտորածի մանրամասները: Երկու թուրք ղեկավարները 1937-ին գաղտնի հրամանագիր են ստորագրել Գերմանիայից 20 տոննա թունավոր գազ և 24 երկշարժիչ ինքնաթիռ գնելու համար՝ օդային ցողման և ռմբակոծման միջոցով՝ ոչնչացնելու քուրդ ալևիներին և հայերին, որոնք թաքնվում էին լեռնային քարանձավներում։ Դերսիմի հազարավոր հայ բնակիչներ ցեղասպանությունից փրկվածներ էին, որ դավանափոխվել էին իրենց կյանքը փրկելու համար։



Վերջին տարիներին հրատարակվել են բազմաթիվ հոդվածներ ու գրքեր, որոնք փաստում են Աթաթուրքի հանդեպ Հիտլերի հիացմունքը: Թուրքական կառավարության և նացիստական Գերմանիայի համագործակցությունը այս երկու պետությունների հանցավոր գործընկերության ևս մեկ վկայություն է։ Նույնիսկ այսօր թուրքական զինուժը շարունակում է օգտագործել վերջին տարիներին Գերմանիայից գնված թունավոր գազը՝ խախտելով Քիմիական զենքի կոնվենցիան, որպեսզի ոչնչացնի քրդերին Թուրքիայում և իբր Հյուսիսային Իրաքում ու Սիրիայում։

Դերսիմի ջարդերի հեգնական շրջադարձերից մեկը Սաբիհա Գյոքչենի՝ հայոց ցեղասպանության ժամանակ որբացած և Աթաթուրքի կողմից որդեգրված հայ աղջկա մասնակցությունն է: Նա դարձավ Թուրքիայի առաջին կին օդաչուն և մասնակցեց Դերսիմի ռմբակոծմանը, որը վերանվանվեց Թունջելի։ Հայտնի չէ, թե արդյոք նա գիտեր, որ մասնակցել է Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների սպանությանը։ Ստամբուլի երկու օդանավակայաններից մեկը նրա անունով է կոչվում «Պատերազմի հերոս»։



2011-ի մարտին թուրքական դատարանը վճռեց, որ Դերսիմում թուրքական կառավարության կողմից իրականացված ջարդերը օրենքի համաձայն չեն կարող ցեղասպանություն համարվել, քանի որ դրանք ուղղված չեն եղել որևէ էթնիկ խմբի դեմ։ Սակայն վարչապետ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը ներողություն խնդրեց 1938-ին Դերսիմի ջարդերի համար։ Էրդողանի ներողությունը կասկածանքով դիտվեց որպես արկածախնդիր քայլ, որի նպատակն էր շահել Թուրքիայի քուրդ բնակչության մեծ մասի ձայները կառավարական գլխավոր ընդդիմադիր քաղաքական կուսակցությունից՝ CHP-ից, որը Աթաթուրքի Հանրապետական ​​կուսակցության հիմքի վրա էր ստեղծվել: Էրդողանը Դերսիմի կոտորածն անվանել է «մեր նորագույն պատմության ամենաողբերգական իրադարձությունը»։ Նա հավելեց, որ թեև ոմանք փորձում էին արդարացնել սպանությունները որպես օրինական արձագանք տեղում տեղի ունեցող իրադարձություններին, դա իրականում «քայլ առ քայլ պլանավորված գործողություն էր…

Կուսակցությունը, որը պետք է առերեսվի այս միջադեպին, իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը չէ։ Այս մեկնաբանությունները ընդգծված ուղղված էին ընդդիմության առաջնորդ Քեմալ Քըլըչդարօղլուին, որ իրականում Թունջելիից է և 2023-ի մայիսին կայանալիք նախագահական ընտրություններում Էրդողանի գլխավոր հակառակորդն է։ Հետաքրքիր է՝ Էրդողանը ներողություն կխնդրե՞ր Հայոց ցեղասպանության համար, եթե հիմա Թուրքիայում բնակվող միլիոնավոր հայ ընտրողներ լինեին։

Հոդվածի տողատակերից մեկում դոկտոր Աքչամը վկայակոչել է Գերմանիայի խորհրդարանի մի փաստաթուղթ, որտեղ մի քանի պատգամավոր 2019-ին Գերմանիայի կառավարությունից մանրամասներ էին խնդրում Թուրքիայի կողմից նացիստական ​​Գերմանիայից թունավոր գազ և ինքնաթիռներ գնելու վերաբերյալ: 1938-ին Թուրքիա են բերվել նաև քիմիական զենքի գերմանացի մասնագետներ՝ զինվորականներին թունավոր գազերի հետ վարվելու համար մարզելու համար։

Իր պատասխանում Գերմանիայի կառավարությունն ընդունել է «(Դերսիմի) զոհերի և նրանց ժառանգների տառապանքը» և հավելել. «(Գերմանիայի) դաշնային կառավարությունը պատրաստ է ուսումնասիրելու Գերմանիայի ներգրավվածությունը, եթե այդ ժամանակվա իրադարձությունները կարգավորվեն Թուրքիայի կողմից»։

Թեև այս ջարդերը ոչ մի դեպքում չեն կարող արդարացվել, սակայն թուրքական կառավարությունը 1930-ականներին փորձեց ճնշել ներքին ընդդիմությանը և իր իշխանությունը հաստատել Դերսիմի շրջանում։ 1936-ի նոյեմբերի 1-ին խորհրդարանում իր ելույթի ժամանակ Աթաթուրքը Դերսիմն անվանել է «Թուրքիայի ամենակարևոր ներքին խնդիրը»։ Թուրքական կառավարությունը, վարելով էթնիկ և կրոնական փոքրամասնությունների թուրքացման քաղաքականություն, 1936-ին ընդունեց «Թունջելի նահանգի կառավարման մասին օրենքը», որի նպատակը տեղի բնակչության վերաբնակեցումն էր Թուրքիայի այլ շրջաններում։ Ավելի քան 50 հազար թուրք զինվոր այդ ժամանակ ուղարկվել է Դերսիմ։

Նրանք գերեվարել և կախաղան են հանել տեղի ապստամբության առաջնորդներին, անխտիր ռմբակոծել և սպանել են հազարավոր մարդկանց։ Թեև թուրքական կառավարությունը խոստովանել է, որ 13,806 դերսիմցի է սպանվել, ոմանք գնահատում են, որ կորուստները շատ ավելի մեծ են՝ 70,000 կամ ավելի: Փրկվածներից շատերը տեղափոխվել են երկրի այլ շրջաններ, իսկ քուրդ աղջիկները հանձնվել են թուրք ընտանիքներին՝ որդեգրման։



Թուրքիան շարունակում է հերքել նախկինում կատարված զանգվածային հանցագործությունները։
Դերսիմի կոտորածը տարբեր փոքրամասնությունների բնաջնջման ընդամենը մեկ օրինակ է, որը սկսվել է Օսմանյան կայսրությունում և շարունակվել մինչև Թուրքիայի Հանրապետության դարաշրջանը: