Այվազովսկի. հայը

«Երբ ես ութ տարեկան էի, հայրս պատմեց, որ կա երկիր, որտեղ ծով չկա։ Ես սարսափելի վախեցա ու լաց եղա։ Ինչպե՞ս կարող է այդպիսի մղձավանջ լինել, ապրել առանց ծովի… Իսկ նավե՞րը… նավերն առանց ծով ոչ մի կերպ չեն կարող լինել։ Իսկ մա՞րդը։ Մարդն առավել ևս…»,- իր հուշերում գրել է ծովանկարիչ Հովհաննես Այվազովսկին։

Մանկության տարիներին սարսափելի թվացող առանց ծովի երկիրը բացահայտե՞ց արդյոք հայտնի ծովանկարիչը․ ոչ ոք չգիտի…

Որոշ աղբյուրներ պատմում են, որ նա Անդրկովկաս ճամփորդելիս եղել է նաև Հայաստանում, սակայն որևէ հիշատակություն կամ հետք այդ այցից չի հասել մեզ։ Միակ հետքերը նրա Հայաստանին ու հայերին նվիրված իր նկարներն են: Այվազովսկին բազմիցս անդրադարձել է իր անծով հայրենիքին: Նա պատկերել է Սևանա լիճը, Արարատը, Արարատյան դաշտը, հայկական կենցաղն ու հայ մարդուն։ Հայոց պատմության բազմաթիվ դրվագներն ու աստվածաշնչյան թեմաները նույնպես գրավել են Այվազովսկու ուշադրությունը։



Դավանելով Հայ Առաքելական եկեղեցուն՝ նա ողջ կյանքում հավատարիմ է մնացել իր եկեղեցուն ու հավատքին։ Դրա վկայություններից մեկն էլ Թեոդոսիայի Սբ. Սարգիս հայկական եկեղեցին է, որտեղ ոչ միայն գրանցել են Հովհաննես Այվազովսկու ծնունդը, այլ նաև այստեղ է մկրտվել, պսակադրվել ու թաղվել մեծ ծովանկարիչը։

Այվազովսկու հայկական ակունքների ու հայկական տեսակի մասին է խոսում նաև նրա ծայրահեղ հյուրասեր ու հյուրընկալ բնավորությունը։ Նրա ղրիմյան տան հյուրերն են եղել կայսրուհուց սկսած՝ մինչև գեներալներ ու պետական գործիչներ, աշխարհահռչակ արվեստագետներ ու մտավորականներ։ Սակայն նա առանձնակի գորովանքով է հյուրընկալել իր հայրենակիցներին։ Այստեղ օրերով ու ամիսներով ապրել են նկարիչներ Գևորգ Բաշինջաղյանը, Վարդգես Սուրենյանցը, Վարդան Մախոխյանը, Արսեն Շաբանյանը, Էմանուել Մահտեսյանը, կոմպոզիտոր Ալեքսանդր Սպենդիարյանը, դերասան Պետրոս Ադամյանը և էլի շատ հայորդիներ։ Նրանց բոլորին Այվազովսկին օգնել ու աջակցել է յուրովի։ Մեկին՝ ֆինանսապես, մյուսին՝ հոգեպես, երրորդին՝ խորհուրդներով… բոլոր նրանք, ովքեր որևէ խնդրանքով դիմել են Այվազովսկուն, երբևէ անպատասխան չեն մնացել։

Մեծ ծովանկարչի մահից հետո, երբ Պետերբուրգի Ռուսական երաժշտական ընկերությունում կատարել է Ալեքսանդր Սպենդիարյանի «Ղրիմյան էսքիզներ» սյուիտը, հեղինակը կատարումից առաջ հայտարարել է, որ իր ստեղծագործությունը նվիրում է Հովհաննես Այվազովսկուն։ Համերգից հետո կոմպոզիտորն իր արարքը բացատրել է այսպես.

««Ղրիմյան էսքիզների» ծնունդի համար ես ավելի շատ պարտական եմ իմ մորը, որը վաղ տարիքից սեր արթնացրեց իմ մեջ երաժշտության հանդեպ…Բայց Այվազովսկին էլ իմ մեջ դաստիարակեց հային, սեր դեպի հայրենին…Եթե միայն իմանաք, թե ինչպես էր Իվան Կոստանտինովիչն ուրախանում հայկական հանճարի ամեն մի դրսևորմամբ։ Նա առաջինը Ռուսաստանում ողջունեց Պետրոս Ադամյանին և ամեն ջանք գործադրեց, որպեսզի ռուս հասարակությունը ճանաչի այդ մեծ դերասանին։ Հապա խոսեցրեք մեր մեծ նկարիչներին` Բաշինջաղյանին, Սուրենյանցին, Մահտեսյանին։ Նրանք ասում են, որ Այվազովսկու նվիրական իղձն է եղել համախմբել բոլոր հայ նկարիչներին։ Իսկ երբ մենք Իվան Կոնստանինովիչի հետ նստած նվագում էինք, նա շարունակ իմ ուշադրությունը բևեռում էր հայկական մոտիվների վրա։ Դրա համար էլ իմ սյուիտը նվիրեցի նրա հիշատակին»։

Այվազովսկին հայ ժողովրդի զավակն էր և երբեք չէր թաքցնում իր ազգային պատկանելիությունը։ Նա անսահաման ուրախանում էր հայերի հաջողությունից ու նույնքան տանջվում նրանց կրած տառապանքներից։ Նա որպես իսկական հայ խորապես մտահոգված էր իր ժողովրդի ճակատագրով։



Ըստ ականատեսների՝ 1895 թ. Թուրքիայում հայերի կոտորածների մասին լուրերը ցնցել են մեծ նկարչին այնքան, որ նույնիսկ կտրուկ վատթարացել է նրա առողջությունը։ Ղրիմից նա փորձել է գումարով աջակցել հայ գաղթականներին, օգնել նրանցից շատերին հաստատվել Ղրիմում։ Նյութական օգնությունից բացի, Այվազովսկուն խնդրել են նաև վրձնով պայքարել արյունարբու մարդասպանների դեմ։ Նրան այս հարցով Էջմիածնից դիմել է Կաթողիկոս Խրիմյան Հայրիկը, ում ի պատասխան Այվազովսկին գրել է.

«Ձերդ սրբազնություն, ինձ համար մեծ պատիվ է կատարել Ձեր խորապես հուզումնալից առաջարկը. արյունոտ գույներով նկարել հայկական ջարդերը, կարմիր ներկված դաշտերն ու լեռները և հայրենի ավերակների վրա ողբացող Խրիմյան Հայրիկին։ Եթե աստված կամենա էլի կյանք պարգևել ինձ, ապա կգա օրը, երբ կկատարեմ իմ սիրտն այնքան հուզող Ձեր առաջարկը։
Այո, Ձերդ սրբազնություն, խոր վշտով է համակված իմ հոգին դժբախտ հայ ժողովրդի այս չլսված ու չտեսնված ջարդերի համար…»։




Այնուհետև Այվազովսկին իր նկարների վաճառքից ստացված միջոցներով նա Արևմտյան Հայաստանում հիմնել է 12 մանկատուն:

Անարդարության դեմ պայքարել ու անզորությունից դրդված և որպես թուրքական իշխանության դեմ ցասման ու բողոքի նշան, նա իր շան վզից կախել է սուլթան Աբդուլ Համիդից ստացած օսմանիե ադամանդազօծ շքանշանները, նրա հետ քայլել Թեոդոսիայի փողոցներով, ապա շան վզից հանելով դրանք՝ նետել է ծովը։ Իսկ թուրքական հյուպատոսին պատվիրել է իր «արյունոտ» տիրոջը փոխանցել. «Եթե ցանկանա, թող նա էլ ծովը նետի իմ նկարները: Ես չեմ ափսոսա նման կորուստը»:

Սրան հաջորդել է նրա «Հայերի ջարդը Տրապիզոնում», «Թուրքերը հայերին լցնում են շոգենավը», «Թուրքերը հայերին նետում են Մարմարա ծովը» նկարների ծնունդը, որոնք նա ուղարկել է Պետերբուրգ` «Եղբայրական օգնություն Թուրքիայում տուժած հայերին» ժողովածուում հրատարակելու համար: Թուրքերի իրականացրած ոճրագործությունները պատկերող Այվազովսկու կտավները ցուցադրվել են Ռուսաստանում, Անգլիայում, Ֆրանսիայում, եվրոպական բազմաթիվ քաղաքներում, ամենուր առաջացնելով թուրքական գազանությունների նկատմամբ բողոքի ու զայրույթի, հայերի նկատմամբ սփոփանքի ու ցավակցության ալիք: