Միլան Կունդերա․ կոմունիզմից մինչև անհատի արժևորում

Հանրահայտ դաշնակահար և երաժշտագետ Լյուդվիկ Կունդերայի որդին՝ երիտասարդ Կունդերան տաղանդավոր ջազ երաժիշտ էր։ Նա նվագում էր դաշնամուր, ակորդեոն և նույնիսկ սեփական ջազ խումբն ուներ՝ “Rudolf Pellar Quintet”, բայց շուտով ամեն ինչ փոխվեց։ 1950-ականների սկզբին իրար հետևից լույս տեսան նրա բանաստեղծությունների և պատմվածքների մի քանի ժողովածու, իսկ 1952-ից նա սկսեց գրականություն դասավանդել Պրահայի երաժշտության և դրամատիկական արվեստի ակադեմիայում։ Ջազն այլևս անցյալ էր, սակայն երաժշտության հանդեպ սերը միշտ երևալու է նրա ստեղծագործություններում, որտեղ նա հաճախ է ներառելու երաժշտական թեմաներ և մոտիվներ:

Կունդերան ծնվեց քաղաքական ցնցումների և հեղաշրջումների ժամանակաշրջանում։ Այդ ամենը մեծ ազդեցություն ունեցավ նրա վրա։ Երիտասարդ տարիքում նա ներգրավվեց կոմունիստական կուսակցության մեջ, քանի որ այս կուսակցության մեջ էր տեսնում Չեխոսլովակիայի կայունացման երաշխիքը, սակայն հետագայում հիասթափվեց և իր այլակարծությունն արտահայտեց ստեղծագործությունների միջոցով:



1967-ին Կունդերայի լույս տեսած առաջին վեպը՝ «Կատակը», նրան միջազգային ճանաչում բերեց։ Գիրքը ծաղրում էր Չեխոսլովակիայում հաստատված կոմունիստական ռեժիմը՝ հեգնական լույսի տակ անդրադառնալով ստալինիզմի տարիներին տարբեր չեխերի անձնական կյանքին ու ճակատագրին։ Հայրենի երկրում արձագանքը չուշացավ՝ գիրքն արգելվեց, իսկ Կունդերան, որ 1956-ին երկրորդ անգամ էր անդամագրվել կոմունիստական կուսակցությանը, հեռացվեց կուսակցության շարքերից։ Եվ այսպես սկսվեց քաղաքական հետապնդումը գրողի նկատմամբ։ Հայրենի երկրում ապրելն օրեցօր ավելի ու ավելի անտանելի էր դառնում։ 1975-ին Կունդերային թույլատրվեց արտագաղթել Ֆրանսիա (կնոջ՝ Վերա Հրաբանկովայի հետ)՝ Ռենի համալսարանում դասավանդելու (1975–78), իսկ 1979-ին Չեխիայի կառավարությունը զրկեց նրան քաղաքացիությունից։ Մինչև 1989-ի հեղաշրջումը Կունդերայի գրքերն այլևս չտպագրվեցին հայրենիքում։

Հաստատվելով Ֆրանսիայում՝ շուտով Կունդերան սկսեց գրել ֆրանսերեն։ Պետք է փաստել, որ նա պոլիգլոտ է ու թեև հայտնի է որպես չեխ գրող, բայց նրա առաջին լեզուն իրականում սլովակերենն է: Չեխերեն նա ավելի ուշ է սովորել: Փաստորեն, նրա առաջին հրատարակված աշխատանքները սլովակերեն են եղել, ոչ թե չեխերեն: Նա նաև հիանալի գիտի անգլերեն, ռուսերեն, գերմաներեն և այդ լեզուներից ստեղծագործություններ է թարգմանել ֆրանսերեն:

Հետագայում հեղինակին մեծ ճանաչում բերեցին նրա՝ «Ծիծաղի և մոռացության գիրքը», «Կեցության անտանելի թեթևությունը» և «Անմահությունը» վեպերը։ Նա հանդիսանում է «Ոսկե դար» ֆիլմի համասցենարիստը, որի ռեժիսորը Լուիս Բունյուելն է։

Բարձր են գնահատվում նաև նրա փիլիսոփայական հայացքները։ Նրա աշխատանքները եղել են բազմաթիվ գիտական վերլուծությունների և բանավեճերի առարկա: Նրա փիլիսոփայությունը ուսումնասիրում է անհատին հասարակության մեջ։ Նա հետևողականորեն քննադատել է քաղաքական զսպվածության գաղափարը և անհատի ազատության ոտնահարումը: Իր ստեղծագործություններում նա հաճախ է լղոզում իրականության ու հորինվածքի սահմանները։ Նրա վեպերը լի են բարդ սիմվոլիզմով ու գրական ակնարկներով:



Բանաստեղծ, գրող Մարկ Սթրենդը բարձր է գնահատել Կունդերայի լեզվի օգտագործումը, նշելով, որ «Կունդերայի արձակը միշտ էլեգանտ է և ճշգրիտ։ Նրա նախադասությունները մշակված են ժամանակակից գրականության մեջ հազվադեպ հանդիպող երաժշտականությամբ»:

Դեյվիդ Ֆոսթեր Ուոլեսն իր «Ծիծաղելով Կաֆկայի հետ» էսսեում, քննարկելով Կունդերայի հումորի և հեգնանքի օգտագործումը, նշում է՝ «Կունդերայի հումորը երբեք պարզապես ծիծաղելի չի եղել, այլ միշտ ինչ-որ բան է բացահայտել մարդու վիճակի մասին»:

Սալման Ռուշդին բարձր է գնահատել Կունդերայի կարողությունը՝ միաձուլել փիլիսոփայական գաղափարները՝ նշելով, որ «նրա գրքերը ինտելեկտուալ հետազոտության և ստեղծագործական երևակայության եզակի համադրություն են և ցույց են տալիս գրականության ուժը՝ ուսումնասիրելու և լուսավորելու մարդկային փորձի ամենաբարդ կողմերը»:

Նրա գրքերը թարգմանվել են տասնյակ լեզուներով և արժանացել բազմաթիվ մրցանակների, ներառյալ Երուսաղեմի մրցանակը հասարակության մեջ անհատի ազատության համար և Ֆրանց Կաֆկայի մրցանակը:

Ի դեպ, 2008-ին չեխական ամսագրում հրապարակվեց մի հոդված, համաձայն, որի Կունդերան 1950թ-ին Պրահայի ոստիկանությանը տեղեկություն է տրամադրել արևմտյան հետախուզության գործակալի մասին, որն այնուհետև ձերբակալվել և դատապարտվել է 14 տարի ազատազրկման: Կունդերան իհարկե հերքեց հոդվածի պնդումները, մինչդեռ ամսագիրը նշում է, որ ներկայացրածը հիմնված է ոստիկանությունում հայտնաբերված զեկույցի վրա:

Այսօր Կունդերայի ծննդյան օրն է։ Նա ծնվել է 1929-ի ապրիլի 1-ին Չեխոսլովակիայի Բռնո քաղաքում։

Արմինե Մուրադյան