Իր ժամանակների ամենալուսավոր հայուհին․ այսօր Զապել Եսայանի ծննդյան օրն է

Իր ամբողջ կյանքը նա նվիրել է պայքարին՝ հանուն կանանց իրավունքների, հանուն հալածյալ հայրենակիցների, հանուն Հայաստանի ավելի լավ ապագայի։

Այսօր նշանավոր գրող, արձակագիր, թարգմանիչ, հրապարակախոս, գրականագետ Զապել Եսայանի ծննդյան օրն է։

Զապել Եսայանին հաջողվել է խույս տալ Հայոց ցեղասպանությունից։ 1915 թվականի ապրիլի 24-ին, հյուրանոցից դուրս գալով, նա անսպասելիորեն հանդիպում է երկու զինված թուրքի, որոնք հարցնում են․

-Զապել Եսայանը դո՞ւ ես։

-Չէ, Զապելը ներսում է,-հանգիստ ասում է կինը և անշտապ հեռանում։

Թաքնվում է հիվանդանոցում՝ ներկայանալով որպես թրքուհի, այնուհետև, անձնագիր հայթայթելով, հույն ժանեկագործուհու անվան տակ հասնում է Ադրիանապոլիս, անցնում Բուլղարիայի, Ռումինիայի սահմանը և հասնում Թիֆլիս։ Այստեղ հանդիպում է Հովհաննես Թումանյանի հետ, որը ջերմորեն ընդունում է նրան և տեղավորում իր տանը։

Նրան հաջողվում է խույս տալ, քանի որ Զապելը շատ լավ էր հասկանում, թե ինչ է կատարվում այդ օրերին Թուրքիայում։ Դեռ 1909 թ․ նա մեկնել էր Ադանա, ականատես եղել բազմաթիվ ոճրագործությունների և դրանք վավերագրել իր «Ավերակներու մեջ» գրքում։



Ժամանակակից գրաքննադատների կողմից հաճախ ֆեմինիստ անվանված Զապել Եսայանն ինքը ժխտում էր այդ որակումը։ Նրա խոսքով իր հիմնական մտահոգությունը եղել է սոցիալական անարդարությունը, այդ թվում՝ գործադրված նաեւ կանանց նկատմամբ։

Թեև Զապելը կարողացավ փրկվել Հայոց ցեղասպանությունից, նա դարձավ իրեն պատուհասած մեկ այլ չարիքի՝ ստալինյան բռնաճնշումների զոհը։



Եսայանը համոզված սոցիալիստ էր և մեծ հավատ էր տածում Խորհրդային Հայաստանի նկատմամբ։ Հայաստան տեղափոխվելուց հետո, երբ նրան հարցրին, թե ինչպես կարողացավ փոխել Փարիզի հարմարությունները Երևանի հետ, Զապելը պատասխանեց. «Այս բոլոր անհարմարություններն իմ աչքում անիմաստ են երևում, քանի որ ես եկել եմ իմ ակտիվ մասնակցությունը բերելու երկրիս ապագայի կառուցմանը։ Սա պատասխանե՞ց ձեր հարցին»։
Եվ ահա տարիներ անց Զապել Եսայանը կանգնած է Խորհրդային դատարանի սրահում և իրեն մեղավոր է ճանաչում՝ այլևս ուժ չունենալով պայքարել անվերջանալի զրպարտությունների դեմ։ Մեղավոր ոչ թե լրտեսության մեջ, ինչպես գրված է մեղադրականում, այլ պարզապես կապ ունենալու մեջ այն անձանց հետ, ովքեր արդեն իսկ հայտարարվել են «ժողովրդի թշնամի» կամ կասկածվում են լրտեսության մեջ, մարդիկ, գրողներ, ում հետ շփումը Եսայանի համար նախկինում երբեք կասկած չի հարուցել, սակայն դարձել է միակ մեղքը, որ կարողանում է վերագրել ինքն իրեն՝ տարուց ավել ձգված հարցաքննությունների արդյունքում։

Զապել Եսայանն սպանվել է Բաքվի բանտում․ մահվան հանգամանքները մնում են չպարզված։